Oι Ομοιόπτωτοι Ονοματικοί Προσδιορισμοί

Oι Ομοιόπτωτοι Ονοματικοί Προσδιορισμοί

Οι ομοιόπτωτοι ονοματικοί προσδιορισμοί είναι ονόματα ή άλλα μέρη του λόγου που έχουν θέση ονόματος και προσδιορίζουν ονόματα με τα οποία βρίσκονται στην ίδια πτώση.

Oι ομοιόπτωτοι ονοματικοί προσδιορισμοί:

α) Όταν είναι ουσιαστικά ή άλλη λέξη σε θέση ουσιαστικού, διακρίνονται σε:

παράθεση·

επεξήγηση.

β) Όταν είναι επίθετα ή άλλη λέξη σε θέση επιθέτου, διακρίνονται σε:

επιθετικό προσδιορισμό·

κατηγορηματικό προσδιορισμό.

1. Η παράθεση

Παράθεση ονομάζεται ο ομοιόπτωτος προσδιορισμός¹ που αποδίδει στον όρο δίπλα στον οποίο τίθεται (παρατίθεται) ένα κύριο και γνωστό γνώρισμα. Η παράθεση μπορεί να αναλυθεί σε δευτερεύουσα αναφορική πρόταση:
Ἀρχίδαμος ὁ βασιλεὺς αὐτῶν ἔλεξε τοιάδε. [ὃς ἦν βασιλεὺς ]
Ἄλλοι δὲ πρὸς Πάρνηθα τὸ ὄρος ὥρμησαν.

Η παράθεση είναι έννοια ευρύτερη, γενικότερη από αυτήν την οποία προσδιορίζει.

➤ Ως παράθεση μπορεί να τεθεί και γενική κύριου ονόματος με άρθρο, όταν εννοείται ένα από τα ουσιαστικά υἱός, θυγάτηρ, σύζυγος, δοῦλος:
Ἡγεῖτο Νικάνωρ ὁ Παρμενίωνος. [ὁ υἱὸς Παρμενίωνος]

Η παράθεση προσδιορίζει:

α) Oυσιαστικά:
Δήμητρος καὶ Περσεφόνης, τῆς θυγατρός, λαμπρὸν ἱερὸν ἐν Ἐλευσῖνι ἦν.

β) Αντωνυμίες:
Ἔχομεν ἡμεῖς οἱ Πέρσαι ὅπλα. (εμείς που είμαστε Πέρσες)

γ) Oλόκληρες προτάσεις· στην περίπτωση αυτή η παράθεση εκφράζει μια κρίση για το περιεχόμενό τους και κανονικά προτάσσεται, γι' αυτό λέγεται προεξαγγελτική παράθεση². Ως προεξαγγελτικές παραθέσεις χρησιμοποιούνται λέξεις, φράσεις ή και ολόκληρες αναφορικές προτάσεις, όπως:

τὸ πάντων δεινότατον (το πιο τρομερό απ' όλα, το πιο σπουδαίο)	τὸ πάντων μέγιστον (το μεγαλύτερο απ' όλα, το πιο σπουδαίο)
τὸ ἐναντίον / τοὐναντίον (το αντίθετο)	σημεῖον δὲ / τεκμήριον δὲ (απόδειξη)
τὸ ἔσχατον / τὸ τελευταῖον	τὸ τοῦ Ὁμήρου (όπως λέει ο Όμηρος)
τὸ θαυμαστότερον (το πιο παράδοξο)	τὸ τῆς παροιμίας (όπως λέει η παροιμία)
τὸ καινότατον (το πιο πρωτοφανές)	ὃ δὲ πάντων δεινότατόν ἐστι (πράγμα το οποίο είναι πιο φοβερό απ' όλα) κ.τ.ό.
τὸ λεγόμενον (όπως συνήθως λένε)

Καὶ τὸ λεγόμενον, τὰ καλὰ τῷ ὄντι χαλεπά. (Kαι, όπως λένε συνήθως, τα καλά είναι πράγματι δύσκολα.)
Καὶ τὸ μέγιστον, ἐφοβεῖτο.
Ὃ δὲ πάντων δεινότατόν ἐστι, τοὺς ἄλλους ὀλιγαρχικοὺς ἀποκαλεῖ.

2. Η επεξήγηση

Επεξήγηση ονομάζεται ο ομοιόπτωτος προσδιορισμός που διασαφηνίζει την αόριστη και γενική έννοια του όρου τον οποίο προσδιορίζει. O όρος αυτός μπορεί να είναι ουσιαστικό ή άλλη λέξη, όπως αντωνυμία, κυρίως δεικτική, ή επίρρημα, κυρίως το ὧδε ή το οὕτω. Στη μετάφραση η επεξήγηση μπορεί να αποδοθεί με το «δηλαδή»:
Ὁ βασιλεὺς Παυσανίας ἐπορεύετο εἰς τὴν Bοιωτίαν.
Ἀνέβησαν ἐς τὸ ὄρος τὴν Ἰστώνην.
Ἐγὼ τοῦτο λέγω, ὡς τὸ γνῶναι σωφρονίζει.
Οὕτω διακείμεθα, ὁτὲ μὲν γελῶντες, ὁτὲ δὲ δακρύοντες.

Η επεξήγηση είναι έννοια μερικότερη από αυτήν την οποία προσδιορίζει.

Ως επεξήγηση μπορεί να τεθεί, εκτός από ουσιαστικό, και άλλη λέξη, ολόκληρη πρόταση ή ουσιαστικό με το ρήμα λέγωστην ίδια πτώση με τη λέξη που προσδιορίζει ή σε αιτιατική ως αντικείμενο του λέγω:
Εἷς οἰωνὸς ἄριστος, ἀμύνεσθαι περὶ πάτρης. [απαρέμφατο]
Τοῦτο θεωρεῖτε, εἰ τἀληθῆ λέγω. [πρόταση]
Τὸν παῖδα δείξει μητρί τ', Ἐριβοίᾳ λέγω. (Θα δείξει το παιδί και στη μητέρα, στην Ερίβοια εννοώ.)

Προσέκρουσ' ἀνθρώπῳ πονηρῷ, Ἀνδροτίωνα λέγω.

3. O επιθετικός προσδιορισμός

Επιθετικός προσδιορισμός ονομάζεται ο ομοιόπτωτος προσδιορισμός που αποδίδει μια μόνιμη ιδιότητα στο ουσιαστικό που προσδιορίζει. Ο επιθετικός προσδιορισμός, ο οποίος είναι συνήθως επίθετο, συμφωνεί με το ουσιαστικό που προσδιορίζει στο γένος, στον αριθμό και στην πτώση:
Πλεῖστοι καὶ μέγιστοι ποταμοὶ ῥέουσιν ἐκ τῶν μεγίστων ὀρῶν. (βουνών)

Εκτός από επίθετο, ως επιθετικός προσδιορισμός τίθεται:

α) Αντωνυμία:
Οἱ στρατιῶται οἱ ὑμέτεροι ἄνδρες ἐγένοντο ἀγαθοί.

β) Αριθμητικό:
Οἱ ἐννέα ἄρχοντες κληροῦσι τοὺς δικαστάς.

γ) Μετοχή επιθετική (βλ.§ 121):
Οἱ χειροτονούμενοι στρατηγοὶ δέκα ἦσαν.

δ) Oυσιαστικό που δηλώνει ηλικία, εθνικότητα, επάγγελμα, αξίωμα κ.ά.:
νέος ἄνθρωπος – Πέρσης τριήραρχος – ἄνδρες Ἀθηναῖοι
ἄνδρες δικασταὶ – ἀνὴρ στρατηγὸς

ε) Κύριο γεωγραφικό όνομα με άρθρο, όταν αυτό μπαίνει μπροστά από τον όρο που προσδιορίζει και συμφωνεί με αυτόν στο γένος και στον αριθμό:
ὁ Εὐφράτης ποταμὸς – ἡ Στυμφαλὶς λίμνη – τὸ Πήλιον ὄρος

στ) Επίρρημα ή εμπρόθετος προσδιορισμός με άρθρο:
Τὴν πλησίον χώραν διῆλθεν.
Τὰς ἡδονὰς θήρευε τὰς μετὰ δόξης.

ζ) Γενική πτώση ουσιαστικού ή αντωνυμίας με άρθρο:
Ὁ τῶν ἱππέων ἄρχων ἵππαρχος λέγεται.
Φωκεῖς τὰς πόλεις τὰς αὑτῶν παρέδοσαν.

η) Δευτερεύουσα αναφορική πρόταση (βλ. §192.3):
Ἐποιοῦντο διαβάσεις ἐκ τῶν φοινίκων οἳ ἦσαν ἐκπεπτωκότες. [ἐκ τῶν ἐκπεπτωκότων φοινίκων]

Γενικές παρατηρήσεις

α) Ένα ουσιαστικό είναι δυνατόν να προσδιορίζεται από περισσότερους από έναν επιθετικούς προσδιορισμούς. Στην περίπτωση αυτή μπορεί:

Nα προσδιορίζουν ο καθένας χωριστά το ουσιαστικό, οπότε χωρίζονται μεταξύ τους με κόμμα ή συνδέονται με σύνδεσμο:
Ἐφόρει χιτῶνα πορφυροῦν, ποδήρη, στολιδωτὸν τὰ κάτω.
Ἀδύνατόν ἐστι πονηρὸν ὄντα καλοὺς κἀγαθοὺς φίλους κτήσασθαι.

Nα προσδιορίζει ο ένας από αυτούς την έννοια που συναποτελούν το ουσιαστικό με το άλλο επίθετο, οπότε παρατάσσονται χωρίς κόμμα ή σύνδεσμο (επάλληλοι επιθετικοί προσδιορισμοί):
Πολλὰς ἄλλας ἀνομίας κατ' αὐτῶν ἐλογοποίησαν.

β) Πολλές φορές το ουσιαστικό που προσδιορίζει ο επιθετικός προσδιορισμός παραλείπεται, γιατί εύκολα εννοείται από τη συνήθη χρήση του. Τότε ο επιθετικός προσδιορισμός παίρνει στον λόγο τη θέση του παραλειπόμενου ουσιαστικού και μπορεί ως ουσιαστικό πια να έχει δικό του επιθετικό προσδιορισμό. Συνήθεις ουσιαστικοποιημένοι επιθετικοί προσδιορισμοί είναι:

οἱ ἀθάνατοι [θεοὶ]	ἡ ταχίστη / ἡ εὐθεία [ὁδὸς]
οἱ θνητοὶ [ἄνθρωποι]	ἡ τριήρης [ναῦς]
ὁ δίκαιος [ἀνὴρ]	ἡ ὑστεραία / ἡ ἐπιοῦσα [ἡμέρα]
οἱ τριάκοντα [τύραννοι]	ἡ μουσικὴ / ἡ ῥητορικὴ [τέχνη]
οἱ Ἀθηναῖοι [πολῖται]	τὸ παρὸν / τὸ παρελθὸν / τὸ μέλλον [ἔτος]
ἡ δεξιὰ / ἡ ἀριστερὰ [χεὶρ]	τὸ ναυτικὸν / τὸ ἱππικὸν [στράτευμα] κ.ά.

Οἱ καλοὶ κρατιστεύουσιν. (υπερέχουν)
Τὸ ἱππικὸν εἰς τὸ πεδίον οὐ κατέβαινεν.

4. O κατηγορηματικός προσδιορισμός

Κατηγορηματικός προσδιορισμός ονομάζεται ο ομοιόπτωτος προσδιορισμός που αποδίδει μια παροδική ιδιότητα στο ουσιαστικό που προσδιορίζει. Ως κατηγορηματικοί προσδιορισμοί χρησιμοποιούνται χωρίς άρθρο επίθετα, αντωνυμίες ή μετοχές που προσδιορίζουν έναρθρα ουσιαστικά:
Κατέλαβον τὴν πόλιν ἐρήμην. [η πόλη ήταν έρημη τη στιγμή της κατάληψής της]
Ἐλευθέραις ταῖς ψυχαῖς ἐπολιτεύοντο.
Ἀλέξανδρος προὐχώρει συντεταγμένῳ τῷ στρατῷ.

➤Οι λέξεις πᾶς, ἅπας, σύμπας, ὅλος, μόνος, ἕκαστος, αὐτός, ἄκρος, μέσος, ἔσχατος, όταν δεν έχουν άρθρο, είναι κατηγορηματικοί προσδιορισμοί σε όρο που υπάρχει ή εννοείται. Όταν όμως οι λέξεις αυτές είναι έναρθρες, λειτουργούν ως επιθετικοί προσδιορισμοί, ενίοτε ουσιαστικοποιημένοι, και έχουν διαφορετική σημασία:
Πάντες οἱ πολῖται μετεῖχον τῆς ἑορτῆς. [όλοι· κατηγορ. προσδ.]
αλλά: Kοινὸν τὸν ᾅδην ἔσχον οἱ πάντες βροτοί. [το σύνολο των ανθρώπων· επιθ. προσδ.]
Μόνος τῶν ἐξεταστῶν ὡμολόγει λαβεῖν ἀργύριον. [μόνος· κατηγορ. προσδ.]
αλλά: Ὁ φιλότιμός ἐστιν ὁ μόνος βουλόμενος τῶν ἄλλων ὑπερέχειν. [ο μοναδικός· επιθ. προσδ.]
N.E.: Όλος ο κόσμος το ξέρει.• Tο όλο ζήτημα χρειάζεται διερεύνηση.

O κατηγορηματικός προσδιορισμός διακρίνει μια ιδιότητα ή κατάσταση από μια άλλη ιδιότητα ή κατάσταση του ίδιου προσώπου ή πράγματος, σε αντίθεση με τον επιθετικό προσδιορισμό που διακρίνει ένα πρόσωπο ή ένα πράγμα από άλλο ομοειδές.

---

Κάποιες φορές η παράθεση μπαίνει σε γενική πτώση, ενώ η λέξη που προσδιορίζει βρίσκεται σε άλλη πτώση. Τότε λέγεται γενική παραθετική και προσδιορίζει:

α) Επίθετα που ισοδυναμούν με γενική ουσιαστικού και δηλώνουν προέλευση, καταγωγή ή ύλη, όπως τα επίθετα πατρῷος [τοῦ πατρός], μητρῷος [τῆς μητρός], Ἀθηναῖος [ἐξ Ἀθηνῶν], χρυσοῦς [ἐκ χρυσοῦ] κ.ά.:
Ἀθηναῖος εἶ, πόλεως τῆς μεγίστης.

β) Τις κτητικές αντωνυμίες ἡμέτερος, ὑμέτερος, σφέτερος:
Τὴν ἡμετέραν αὐτῶν χώραν διαφθείρομεν.

Μια άλλη ιδιάζουσα μορφή παράθεσης είναι η επιμεριστική παράθεση. Εκφέρεται συνηθέστερα με τις λέξεις μέν, δὲ κ.ά. και δηλώνει τα μέρη στα οποία επιμερίζεται το σύνολο των προσώπων ή πραγμάτων που δηλώνει η λέξη την οποία προσδιορίζει η επιμεριστική παράθεση:
Ὑμεῖς οἰκεῖτε τὴν πόλιν, οἱ μὲν οὕτως ὁρῶντες, οἱ δ' οὕτω ποιοῦντες.