Έκθεση Γ΄Λυκείου : Οι ευθείες ερωτήσεις στο λόγο

ΟΙ ΕΥΘΕΙΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΣΤΟ ΛΟΓΟ

Θεωρία - Αναλυτική παρουσίαση

1. Τι προσδίδουν οι ερωτήσεις στο ύφος ενός κειμένου/ συγγραφέα γενικά;

1. Οι ερωτήσεις προσδίδουν:
• Προφορικότητα
• Υποκειμενικότητα
• Αμεσότητα/ οικειότητα
• Ζωντάνια/ παραστατικότητα/ δραματικότητα
• Υφολογική ποικιλία

2. Ποιος είναι ο σκοπός του πομπού, όταν θέτει ερωτήματα;

1.       

• Να αναπτύξει νοερό διάλογο με το δέκτη.
• Να εκφράσει την απορία του.
• Να εκφράσει την ειρωνεία του.
• Να εκφράσει την αμφιβολία του.
• Να εκφράσει την αποδοκιμασία του.
• Να αφυπνίσει, να προβληματίσει, να ενεργοποιήσει το δέκτη.
• Να προκαλέσει συναισθήματα στο δέκτη (να ευαισθητοποιήσει, να συγκινήσει κ.ο.κ.).

3. Τι είναι οι ρητορικές ερωτήσεις και πώς τις αναγνωρίζουμε μέσα στο λόγο;

Είναι οι ερωτήσεις που διατυπώνονται απλώς ως σχήματα λόγου και όχι για να απαντηθούν, καθώς οι απαντήσεις τους είτε είναι αυτονόητες είτε εντελώς περιττές.

π.χ.

Δεν επιτρέπεται να θεωρήσουμε το αίσθημα τούτο απόληξη. Κανένας μας δεν έχει το δικαίωμα να προεξοφλήσει το μέλλον. Διαλεγόμαστε και θα διαλεγόμαστε επίμονα, ασταμάτητα, γιατί αυτό μας είναι ανάγκη ζωτική, συστατικό μας πάθος. Ο πλησίον δεν είναι μόνο Κόλαση, όπως το έχει πει ο Σαρτρ, είναι και Παράδεισος: ο μόνος μας απτός Παράδεισος. Ποιος ποτέ φαντάστηκε τον Παράδεισο σαν ερημιά, δίχως συγκατοίκους; Αρμονική κατανομή φυσικού και ανθρώπινου στοιχείου ορίζει το παραδεισιακό μας όραμα, κι αυτό δεν είναι τυχαίο: Ξεκινάει από τα βάθη της συλλογικής μνήμης, τότε που η Φύση δεν ήταν καταργημένη από τον άνθρωπο, αλλά εμψυχωμένη από τη διακριτική του παρουσία.

Άθλημα που μας έχει προταθεί ο διάλογος, θα εμπνέει πάντοτε κάθε ευγενική προσπάθεια να ξεπεραστεί η φυλάκιση μέσα στον εαυτό μας.

(Άγγελος Τερζάκης «Κρίση και έλεγχος της εποχής μας»)

Αυτό το νόμο με τις απέραντες εφαρμογές του τον ανακάλυψε πρώτος με τη σκοτεινή του μεγαλοφυία ο Εφέσιος Ηράκλειτος και του έδωσε τη μνημειώδη διατύπωση: πόλεμος πατήρ πάντων. Δική του φαίνεται πως είναι η θαυμαστή εικόνα ότι το βέλος υψώνεται με την αντίσταση του αέρα. Πώς θα μπορούσε να υψωθεί, αν στο δικό του λόγο δεν ερχόταν ν΄αποκριθεί ο αντίλογος του αντιστεκόμενου στοιχείου; Αργότερα ο Πλάτων είδε τη σημασία αυτού του νόμου στην κίνηση του στοχασμού και διαπαιδαγωγημένος από το ζωντανό παράδειγμα του Σωκράτη εμόρφωσε τη διαλεκτική του μέθοδο. Στα νεότερα χρόνια ο Hegel εθεμελίωσε πάνω στο νόμο της διαλεκτικής ολόκληρη τη φιλοσοφία του, τη φυσική και τη μεταφυσική, την ίδια την ιστορία. Αυτή η δυναμική αντίληψη της ζωής, του στοχασμού και της ιστορίας, είναι ίσως το πιο χαρακτηριστικό γνώρισμα του ευρωπαϊκού πνεύματος που δεν μπορεί να νιώσει την ανατολίτικη ευδαιμονία της απόλυτης στατικότητας.

 [Ε. Π. Παπανούτσος, Πρόοδος και συντήρηση, (αποσπ.), Εφήμερα,
επίκαιρα, ανεπίκαιρα, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα, 1980, σελ. 148 – 150]

 Και στις δύο περιπτώσεις οι συγγραφείς θέτουν τα ερωτήματα χωρίς στη συνέχεια να δίνουν απαντήσεις σε αυτά.

• Οι απαντήσεις εξυπακούονται και δίνονται νοερά από τον αναγνώστη.
• Οι απαντήσεις των ρητορικών ερωτήσεων είναι συνήθως μονολεκτικές (όχι, κανένας, κ.ο.κ.) και δίνονται απερίφραστα.

Οι ρητορικές ερωτήσεις χρωματίζουν συναισθηματικά το λόγο και συνδέονται με την Επίκληση στο συναίσθημα ως τρόπο πειθούς. 

4. Πότε οι ερωτήσεις βοηθούν στη νοηματική αλληλουχία; 

Ορισμένες φορές οι ερωτήσεις χρησιμοποιούνται από τον πομπό, για να μπορέσουμε να μεταβούμε πιο ομαλά από ένα θέμα σε ένα άλλο. Συνεισφέρουν, με άλλα λόγια,  στη συνοχή (εξωτερική σύνδεση) των λεγομένων και στη συνεκτικότητα (εσωτερική σύνδεση) των νοημάτων.

π.χ.

Παρ’ ότι οι επιστήμονες έχουν προειδοποιήσει εδώ και αρκετά χρόνια για τους επερχόμενους κινδύνους και έχουν συστήσει τη μείωση των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου ως κατάλληλο μέτρο προκειμένου να περιοριστεί ο κίνδυνος της κλιματικής αλλαγής, οι παγκόσμιες εκπομπές όχι μόνο δεν έχουν μειωθεί, αλλά εξακολουθούν να αυξάνονται ολοένα και περισσότερο. Τα στοιχεία για το 2012 έδειχναν ότι οι παγκόσμιες εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου ήταν κατά 47℅ υψηλότερες από ό,τι το 1990, όταν ξεκίνησαν οι διεθνείς διαπραγματεύσεις για την αντιμετώπιση του προβλήματος. Μόλις δύο χρόνια αργότερα, το 2014, καταγράφεται αύξηση 60℅ σε σχέση με το 1990. Όπως έχει εύστοχα επισημανθεί: «Όσο περισσότερο συζητάμε για την ανάγκη να ελέγξουμε τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, τόσο περισσότερο αυτές αυξάνονται». Γιατί όμως συμβαίνει αυτό το φαινόμενο και ποιος ευθύνεται περισσότερο;

(Εμμανουέλα Δούση, Κλιματική Αλλαγή, Μικρές Εισαγωγές, εκδ. Παπαδόπουλος, σελ. 23)

• Η συγγραφέας στο παραπάνω απόσπασμα εκθέτει το πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής και τα στοιχεία που το τεκμηριώνουν. Με την ερώτηση που διατυπώνει στο τέλος, δημιουργεί ένα είδος «γέφυρας» ανάμεσα στο πρόβλημα και στις απαντήσεις που ετοιμάζεται να δώσει. Συνεπώς, η ερώτηση στο τέλος της παραγράφου συμβάλλει στην ομαλότερη διατύπωση των απαντήσεων που ετοιμάζεται να δώσει στην επόμενη παράγραφο (συνοχή). Παράλληλα, δημιουργείται μία νοηματική σύνδεση (συνεκτικότητα), που βασίζεται στη σχέση αιτίου – αποτελέσματος. Έχει διατυπώσει τα αποτελέσματα και στη συνέχεια θα αναφερθεί στις αιτίες.
• Εκτός αυτού, η συγγραφέας επιτυγχάνει να προβληματίσει τον αναγνώστη και να δημιουργήσει νοερό διάλογο μαζί του για το μείζον θέμα της κλιματικής αλλαγής.

Οι ευθείες ερωτήσεις είναι ένα πολύ ισχυρό εκφραστικό μέσο!

5. Σε ποια είδη λόγου μπορεί να συναντήσουμε ερωτήσεις; 

Δεν υπάρχει περιορισμός. Μπορεί να συναντήσουμε ερωτήσεις σε δοκίμια, άρθρα, ομιλίες, επιστημονικά κείμενα, πολιτικό και δικανικό λόγο, διαφήμιση κ.ο.κ. Αυτό που πρέπει να διερευνούμε κάθε φορά είναι ποια είναι η πρόθεση του πομπού.

π.χ.

Αναλογίζομαι τις ηλικίες των θυμάτων της Charlie Hebdo: με λίγες εξαιρέσεις, κυμαίνονται κάπου στα 70 με 80 χρόνια. […] Αντίστροφα, η ηλικία των εκτελεστών κυμαίνεται κάπου ανάμεσα στα 25 – 35. Σημαίνει κάτι αυτή η αριθμολογία; Ενδεχομένως: οι άνθρωποι που δολοφονήθηκαν, μολονότι ηλικιωμένοι, συμβόλιζαν ό,τι πιο φιλελεύθερο, προοδευτικό, ανοιχτό είχε αναδείξει η Ευρώπη, και ειδικά η Γαλλία, από τη δεκαετία του ΄60 κι έπειτα. Τέκνα, λίγο πολύ, του Μάη του ΄68, στηλίτευαν το θρησκευτικό φανατισμό όπως και κάθε είδους φανατισμό. Εκπροσωπούσαν ευρωπαϊκές αξίες στην κορυφαία τους ίσως στιγμή, αξίες που φαίνεται πως η ίδια η Ευρώπη είτε θεωρεί αυτονόητες και δεδομένες είτε τις απαξιώνει.

(Ηλίας Μαγκλίνης, Οι νέοι, οι γέροι και το χιούμορ, εφημ. Καθημερινή, 25/1/2015)

• Το παραπάνω απόσπασμα από άρθρο χαρακτηρίζεται εμφανώς από προσωπικό ύφος/ υποκειμενικότητα. Αυτό φαίνεται από την πρώτη λέξη του άρθρου (ρ. αναλογίζομαι). Ο αρθρογράφος εκθέτει την προσωπική του άποψη σε σχέση με το τρομοκρατικό χτύπημα στους σκιτσογράφους του περιοδικού Charlie Hebdo.
• Η ερώτηση που ακολουθεί συνάδει τόσο με το προσωπικό ύφος, όσο και με την πρόθεσή του να προβληματίσει τον αναγνώστη σε σχέση με την αντίστροφη αναλογία των ηλικιών και του τρόπου σκέψης και δράσης των ατόμων.

π.χ.

Μόλις έγινε ανεξάρτητη η Ελλάδα, ένα από τα πρώτα νομοθετικά διατάγματα που πέρασαν από την ελληνική κυβέρνηση ήταν εκείνο για την προστασία και συντήρηση των εθνικών μνημείων. Είναι αυτό αδιαφορία; Θεωρούμε αυτή την κατηγορία τερατώδη. Θα έχετε σίγουρα ακούσει, αλλά επιτρέψτε μου να επαναλάβω τι είπε ένας γέρος καρδιοπαθής Έλληνας στον J.C. Hobhouse. «Παίρνετε τους θησαυρούς μας. Σας παρακαλώ να τους φυλάξετε καλά. Μια μέρα θα τους ζητήσουμε πίσω». Μπορούμε να πιστέψουμε ότι ο άνθρωπος αυτός μιλούσε για λογαριασμό του; […]

Αν τα μάρμαρα επιστραφούν, αυτό θα αποτελέσει ένα προηγούμενο που μπορεί να οδηγήσει στην εκκένωση των μουσείων. Συγχωρέστε με, αλλά αυτό είναι κοινή κολακεία. Ποιος πρόκειται να ζητήσει και ποιος πρόκειται να επιτρέψει το άδειασμα των μουσείων;

(Αποσπάσματα από την ομιλία της Μελίνας Μερκούρη στην Oxford Union για την επιστροφή των γλυπτών του Παρθενώνα)

• Σε αυτή την ομιλία, πράγματι, καταξιώνονται οι ευθείες ερωτήσεις ως ένα από τα πιο ισχυρά εκφραστικά μέσα!
• Το πρώτο ερώτημα (Είναι αυτό αδιαφορία;) είναι σαφώς ρητορικό και σαφώς η ομιλήτρια επιδιώκει να επηρεάσει συναισθηματικά το ακροατήριο. Σκοπός της είναι να ευαισθητοποιήσει/ συγκινήσει ακόμη και τους πιο ανένδοτους από τους παρευρισκόμενους.
• Το δεύτερο ερώτημα είναι και αυτό ρητορικό (Μπορούμε να πιστέψουμε ότι ο άνθρωπος αυτός μιλούσε για λογαριασμό του;) αποσκοπεί και αυτό στο συναίσθημα του δέκτη. Ένας ηλικιωμένος καρδιοπαθής απευθύνεται στο χρονικογράφο J.C. Hobhouse και τον παρακαλεί με μια αξιοπρεπέστατη λακωνικότητα να επιστρέψει τους θησαυρούς (θησαυρούς μας). Μιλάει εξ ονόματος όλων των Ελλήνων και των επερχόμενων γενεών. Η ομιλήτρια, με την υποβολή του ερωτήματος στο τέλος, «φωτίζει» το αυτονόητο: δε μιλάει για λογαριασμό του!
• Το τρίτο ερώτημα (Ποιος πρόκειται να ζητήσει και ποιος πρόκειται να επιτρέψει το άδειασμα των μουσείων;) είναι σαφώς ειρωνικό. Αναιρεί με τη διπλή επανάληψη της ερωτηματικής αντωνυμίας «ποιος» έναν υπερβολικό έως και ανεδαφικό ισχυρισμό, που κανείς νοήμων άνθρωπος δεν μπορεί να πιστέψει.