Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Τρόποι και μέσα πειθούς

Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Τρόποι και μέσα πειθούς

Στην επικοινωνία με τους άλλους ανθρώπους συχνά προσπαθούμε να μεταδώσουμε πληροφορίες, να ερμηνεύσουμε ένα φαινόμενο/γεγονός, να αναλύσουμε μια έννοια, να υποστηρίξουμε μια άποψη και τελικά, ορισμένες φορές, να πείσουμε το δέκτη ότι οι απόψεις μας είναι οι σωστές, ώστε να τις υιοθετήσει ή και να ενεργήσει σύμφωνα με αυτές.

Σε όλες τις παραπάνω περιστάσεις επικοινωνίας επεισέρχεται η οπτική γωνία του πομπού και χρωματίζει ανάλογα το λόγο του. Η οπτική γωνία του πομπού άλλοτε απλώς διαφαίνεται, π.χ. όταν μεταδίδει πληροφορίες, άλλοτε υπολανθάνει στο έμμεσο σχόλιο που κάνει για τα γεγονότα ή στον τρόπο με τον οποίο αναλύει μια έννοια και άλλοτε εκφράζεται ρητά και απερίφραστα, π.χ. όταν υποστηρίζει μια άποψη.

Ένα πρώτο βήμα, επομένως, για να αντιμετωπίζει κριτικά ο δέκτης το μήνυμα που προσλαμβάνει είναι να προσπαθεί, στις διάφορες περιπτώσεις επικοινωνίας, να διακρίνει την οπτική γωνία και το σκοπό του πομπού. Στην περίπτωση μάλιστα που ο πομπός έχει κύριο στόχο του την πειθώ, ο δέκτης προσπαθεί να ελέγξει τη συλλογιστική πορεία που ακολουθεί ο πομπός, το κύρος των επιχειρημάτων και την αξιοπιστία των τεκμηρίων που χρησιμοποιεί. Συγχρόνως προσπαθεί να εντοπίσει και να ελέγξει τους τρόπους και τα μέσα πειθούς που χρησιμοποιεί ο πομπός. Σκόπιμο είναι, λοιπόν, να έχουμε υπόψη μας, τόσο ως πομποί όσο και ως δέκτες, τους τρόπους με τους οποίους ασκείται η πειθώ.

Συνοπτικά:

1^ος τρόπος: Επίκληση στη λογική

Προκειμένου να επιτευχθεί η πειθώ ο πομπός απευθύνεται στην αντιληπτική και κριτική ικανότητα του δέκτη, επικαλούμενος τη λογική του.

Μέσα:

Επιχειρήματα: Επιχείρημα είναι μία ή περισσότερες προτάσεις (προκείμενες) που χρησιμεύουν ως βάση για την αποδοχή μιας άλλης πρότασης (συμπέρασμα) η οποία ακολουθεί λογικά τις προκείμενες.

Τεκμήρια: Τα τεκμήρια είναι συγκεκριμένα στοιχεία, τα οποία χρησιμοποιούνται από τον πομπό για να υποστηρίξει τη θέση του.

Ως τεκμήρια θεωρούμε:

- στατιστικά στοιχεία

- παραδείγματα από την επικαιρότητα ή το ιστορικό παρελθόν

- αλήθειες γενικής ισχύος

- αυθεντίες

- γεγονότα

- γνωμικά

- πορίσματα ερευνών

2^ος Τρόπος: Επίκληση στο συναίσθημα

Μερικές φορές η πειθώ έχει στόχο να προκαλέσει μια απόφαση/ενέργεια. Στην περίπτωση αυτή συχνά δεν αρκεί η επίκληση στη λογική του δέκτη, με την αποδεικτική ισχύ της επιχειρηματολογίας, αλλά χρειάζεται επιπλέον να προκληθούν στο δέκτη εκείνα τα συναισθήματα που θα τον παρακινήσουν στην προσδοκώμενη απόφαση, όπως οργή, πραότητα, αγάπη, μίσος, φόβο, εμπιστοσύνη, οίκτο, αγανάκτηση, φθόνο, ντροπή, περιφρόνηση κτλ.

Μέσα:

- Περιγραφή ή Αφήγηση

- Ειρωνεία

- Χιούμορ

- Ρητορικά ερωτήματα

- Ποιητική λειτουργία της γλώσσας, με χρήση σχημάτων λόγου (μεταφορές, παρομοιώσεις, προσωποποιήσεις κ.ά.), με λέξεις συναισθηματικά φορτισμένες, με επίθετα, καθώς και ύφος γραφής που παρεκκλίνει από την ουδετερότητα (υπερβολή, μεγαλοστομία, συγκινησιακή ένταση). 

3^ος τρόπος: Επίκληση στο ήθος του πομπού

Για να είναι αποτελεσματική η πειθώ, είναι απαραίτητο να κερδίσει ο πομπός με το λόγο του την εμπιστοσύνη του δέκτη. Οφείλει, δηλαδή, να παρουσιάσει τις ποιότητες εκείνες που θα δημιουργήσουν στο δέκτη την αίσθηση πως ο πομπός είναι αξιόπιστος και ειλικρινής.

Μέσα:

- Χρήση α΄ προσώπου (ενικού ή πληθυντικού)

- Παρουσίαση προσωπικών επιτευγμάτων, απόψεων, χαρακτηριστικών, ιδιοτήτων, που προβάλλουν την αξία και το ήθος του πομπού, ώστε να επιτευχθεί η ζητούμενη αυτοπροβολή

- Χαρακτηρισμοί θετικής χροιάς, ιδίως σχετικοί με την ηθική αρετή και προβολή εκείνων των συμπεριφορών που αναδεικνύουν την αξιοπιστία και τη φερεγγυότητα του πομπού

4^ος τρόπος: Επίθεση στο ήθος του αντιπάλου

Ορισμένες φορές αυτός που επιχειρηματολογεί, αντί να ανασκευάσει τα επιχειρήματα του αντιπάλου, κάνει μια προσωπική επίθεση εναντίον του, δηλαδή ασκεί κριτική στο χαρακτήρα του και στην ιδιωτική του ζωή.

Μέσα:

- Χρήση γ΄ ενικού προσώπου

- Άσκηση αρνητικής κριτικής στον αντίπαλο, ιδίως σε ό,τι αφορά το χαρακτήρα και τις επιλογές ή συμπεριφορές του σε κρίσιμα ζητήματα

- Παρουσίαση ελαττωμάτων ή αρνητικών πτυχών της προσωπικότητας του αντίπαλου

- Αναφορά σε αρνητικά στοιχεία της ιδιωτικής ζωής του αντιπάλου

5^ος τρόπος: Επίκληση στην αυθεντία 

Πολλές φορές ο πομπός, για να ενισχύσει την αξιοπιστία ενός επιχειρήματος, επικαλείται κάποια αυθεντία, η οποία συμμερίζεται τη συγκεκριμένη θέση, και συχνά παραθέτει ανάλογα αποσπάσματα.

Μέσα:

- Απόψεις επιστημόνων ή ειδικών σε κάποιο τομέα

- Ρήσεις προσώπων της αρχαιότητας ή πνευματικών μορφών του νεότερου και σύγχρονου πολιτισμού

- Αποφθέγματα

- Παρατίθενται τα λόγια του άλλου προσώπου είτε αυτούσια, οπότε τίθενται σε εισαγωγικά, είτε σε γενικές γραμμές, οπότε δεν χρησιμοποιούνται εισαγωγικά. Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, αναφέρεται το όνομα του προσώπου που λειτουργεί ως αυθεντία.

Αναλυτικά:

1. Η επίκληση στη λογική

Όταν η πειθώ έχει ως στόχο την απόδειξη μιας θέσης/άποψης, ο πομπός καταφεύγει στην επίκληση της λογικής και χρησιμοποιεί ως μέσα επιχειρήματα και τεκμήρια.

Επιχειρήματα, με την ευρύτερη έννοια, είναι λογικές προτάσεις που συνήθως διευθετούνται σε κλιμακωτή σειρά για την απόδειξη μιας θέσης. Σύμφωνα με τον αυστηρότερο ορισμό της λογικής, επιχείρημα είναι μια σειρά προτάσεων/κρίσεων με την εξής χαρακτηριστική δομή: μία ή περισσότερες προτάσεις (προκείμενες) χρησιμεύουν ως βάση για την αποδοχή μιας άλλης πρότασης (συμπέρασμα) η οποία ακολουθεί λογικά τις προκείμενες. Η διαδικασία ή η μέθοδος με την οποία ο νους καταστρώνει ένα επιχείρημα λέγεται συλλογισμός. Δείτε το παρακάτω παράδειγμα:

Προκείμενες:

Τα φάρμακα που έχουν επικίνδυνες παρενέργειες πρέπει να αποσύρονται από την κυκλοφορία.

Το φάρμακο Χ αποδείχτηκε ότι έχει επικίνδυνες παρενέργειες.

Συμπέρασμα:

Άρα: Το φάρμακο Χ πρέπει να αποσυρθεί από την κυκλοφορία.

Παραδείγματα:

«Επιχείρημα τέταρτο :

Αυτή είναι η πρόσφατη σοδειά. Μόλυνση! Μόλυνση πάνω στην Ακρόπολη. Τι σας λέει αυτό; Όταν το Λονδίνο αντιμετώπιζε το σοβαρό πρόβλημα της μόλυνσης, υπήρξαν κραυγές πανικού για τα μάρμαρα; Βεβαίως όχι. Για τον απλούστατο λόγο ότι τα μάρμαρα ήταν στεγασμένα στο Βρετανικό Μουσείο.

Εμείς δεν προφασιζόμαστε ότι τα γλυπτά θα επανατοποθετηθούν στη ζωφόρο. Νομίζουμε ότι αυτό δεν γίνεται, αλλά η κυβέρνησή μου έχει διατυπώσει ότι την ημέρα που θα επιστραφούν τα μάρμαρα στην Αθήνα θα υπάρχει έτοιμο να τα δεχθεί ένα όμορφο μουσείο με τα πιο προηγμένα συστήματα ασφάλειας και συντήρησης, δίπλα στην Ακρόπολη.»

[Ομιλία Μελίνας Μερκούρη, 12 Ιουνίου 1986, Oxford Union]

~ Η Μελίνα Μερκούρη απαντά στα επιχειρήματα των Βρετανών, χρησιμοποιώντας την επίκληση στη λογική. Έτσι, στο επιχείρημα πως η Αθήνα έχει αυξημένη μόλυνση, η οποία θα φθείρει τα μάρμαρα, παραθέτει ως αντεπιχείρημα το γεγονός πως τα μάρμαρα θα τοποθετηθούν στον κλειστό χώρο του μουσείου, που θα κατασκευαστεί ειδικά γι’ αυτά, και θα είναι άρα προστατευμένα από την ρύπανση της εξωτερικής ατμόσφαιρας.

«Το είπεν ο ίδιος ο κ. Πρωθυπουργός άλλοτε, ότι ο αντικομμουνισμός αυτός είναι μία λίαν προσοδοφόρος επιχείρησις, η εθνοκαπηλεία είναι μία λίαν προσοδοφόρος επιχείρησις. Εις το όνομά του κυβερνούν πολλές φορές οι μειοψηφίες που εκφράζουν τα συμφέροντα των προνομιούχων. Αποκρούονται δικαιολογημένες διεκδικήσεις των λαϊκών μαζών. Σηκώνονται τα λάβαρα του αντικομμουνισμού, στηρίζουν τα προνόμια και αποκρούουν την ικανοποίησιν των στοιχειωδεστέρων διεκδικήσεων των εργαζομένων. Είναι μια μέθοδος και πολύ παλαιά και πολύ γνωστή. Διότι πάντοτε εις όλην την διαδρομήν της ιστορίας τα εδραιωμένα συμφέροντα εστήριξαν την προπαγάνδαν των όχι εις την αντιπαράθεσιν ιδεών, εις τον διάλογον ιδεών, αλλά εις την κατασυκοφάντησιν των προοδευτικών δυνάμεων κάθε εποχής ως αντεθνικών και προδοτικών. Φυσικά, όταν ομιλώ δια τον αντικομμουνισμόν αυτόν, δεν αναφέρομαι εις την φυσικήν αντίθεσιν ιδεών, η οποία υπάρχει, και είναι φυσικόν να υπάρχη, μεταξύ των διαφόρων παρατάξεων, αλλά αναφέρομαι εις το έσχατον και χρεωκοπημένον όπλον επιβιώσεως των ιστορικώς καταδικασμένων αντιδραστικών δυνάμεων και κομμάτων.»

[Αγόρευση του Ηλία Ηλιού στη Βουλή, 23 Φεβρουαρίου 1965]

~ Ο Ηλίας Ηλιού χρησιμοποιεί την επίκληση στη λογική για να αναδείξει πως το κλίμα του αντικομουνισμού καλλιεργείται σκόπιμα απ’ την κυβέρνηση, ώστε να αποφεύγεται η ικανοποίηση των διεκδικήσεων του λαού.

Με την πρόφαση πως ο κομουνισμός είναι αντεθνικός, οι κυβερνώντες χτυπούν και καταδιώκουν τους δήθεν εχθρούς της πατρίδας. Στην πραγματικότητα, βέβαια, αυτό που συμβαίνει είναι πως οι προνομιούχοι στρέφονται κατά των εργαζομένων και των δίκαιων αιτημάτων τους.

- Τεκμήρια είναι συγκεκριμένα στοιχεία που αναφέρονται σε μια ορισμένη εμπειρία (παραδείγματα, γενικές αλήθειες, γεγονότα, αυθεντίες, στατιστικά στοιχεία, πορίσματα ερευνών, γνωμικά) και χρησιμοποιούνται από τον πομπό, για να υποστηρίξει τη θέση του.

Στατιστικά στοιχεία

Στην Ελλάδα, παρά τον ισχυρισμό της κυβέρνησης ότι η λιτότητα φέρνει αποτελέσματα, ο προϋπολογισμός του 2014 προβλέπει νέες περικοπές δημόσιων δαπανών και περισσότερες απώλειες θέσεων εργασίας. Η οικονομική και ανθρωπιστική καταστροφή είναι πρωτοφανής εν καιρώ ειρήνης: στο 27% η ανεργία, στο 60% η ανεργία των νέων, στο 25% η συρρίκνωση του ΑΕΠ, στο 40% η μείωση του οικογενειακού εισοδήματος. Παρά τη μακρά περίοδο αμείλικτου πόνου, το δημόσιο χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ φτάνει το 180%, ενώ ήταν στο 120% το 2010 όταν επιβλήθηκαν τα πρώτα μέτρα λιτότητας.

[Άρθρο του Αλέξη Τσίπρα στην εφημερίδα Guardian, 28-11-2013] 

Αυθεντίες

Αλλά πέραν τούτων, είναι κάτι το οποίον η Μεγαλειότης Σας θα κρίνη ίσως αναγκαίον να υπομνήση, διότι μας δίδει την πεμπτουσίαν της νομολογίας του Βρεταννικού Συνταγματικού Δικαίου. Επί του προκειμένου, όταν ο Βασιλεύς Γεώργιος Ε΄ ανήλθεν επί του θρόνου κατόπιν θανάτου του Εδουάρδου Ζ΄ και εισήλθεν εις το γραφείον του, ευρήκε εκεί, επί της τραπέζης, ένα σημείωμα, το οποίο είχε συντάξει η αρμόδια υπηρεσία των Ανακτόρων επί τη βάσει γνωματεύσεως των μεγάλων συνταγματολόγων της εποχής και συγκεκριμένως του Τάνερ, εις το οποίον του έλεγον ποία είναι τα καθήκοντά του. Εις αυτό το οποίον αποτελεί την πεμπτουσίαν του Συνταγματικού Δικαίου της Μεγάλης Βρεταννίας, από το οποίον αρρυόμεθα παραδείγματα και μαθήματα, λέγεται το εξής: «Η επιρροή του Στέμματος ασκείται: Πρώτον, εις τον καταρτισμόν των Κυβερνήσεων. Ειδικώτερον εις την εκλογήν μεταξύ πολιτικών ανδρών διαθεσίμων δια την ηγεσίαν του Κόμματος. Δεύτερον, κατά την διάρκειαν των κυβερνήσεων. Και τρίτον, εις την περίπτωσιν διαλύσεως μιας Κυβερνήσεως. Όταν δηλαδή η Κυβέρνησις, δια λόγους πολιτικούς ή άλλους, ευρεθή εν αδυναμία, καταρρεύση ή παραιτηθή, ο Βασιλεύς έχει απόλυτον δικαίωμα εκ του Συντάγματος, κατά το αγγλικόν Σύνταγμα να εκλέξη τον Πρωθυπουργόν της προτιμήσεώς του.

[Παναγιώτης Πιπινέλης, από τη συνεδρίαση του Συμβουλίου του Στέμματος, 1 Σεπτεμβρίου 1965]

~ Ο Παναγιώτης Πιπινέλης προκειμένου να στηρίξει την άποψή του πως ο βασιλιάς έχει το δικαίωμα να αποφασίζει για τη σύσταση της σχηματιζόμενης κυβέρνησης, ακόμη και για το πρόσωπο του Πρωθυπουργού, καταφεύγει στη σχετική γνωμάτευση των Βρετανών συνταγματολόγων. Η αρμόδια υπηρεσία των Ανακτόρων της Βρετανίας και οι εκεί συνταγματολόγοι, ιδίως ο Τάνερ, λειτουργούν ως αυθεντίες σχετικά με τις αρμοδιότητες του μονάρχη.

Αλήθειες:

Κάθε ζωντανός οργανισμός, αν δεν μπορεί να προσαρμοστεί στο περιβάλλον, πεθαίνει! Η οικονομία και η κοινωνία είναι σύνθετοι ζωντανοί οργανισμοί. Που, χωρίς μεταρρυθμίσεις, κινδυνεύουν να αποσυντεθούν και να περιθωριοποιηθούν. Να χάσουν την ευημερία τους, την ελευθερία τους, να χάσουν την ίδια την υπόστασή τους. Οι μεταρρυθμίσεις, λοιπόν, είναι ζωτική ανάγκη! Δεν είναι «πολυτέλεια»…

[Ομιλία Αντώνη Σαμαρά στο συνέδριο του Economist, 10 Ιουλίου 2014]

Παραδείγματα:

Τοιαύτη κατηγορία όμως δεν ευσταθεί, διότι συνέβη συχνά αι Βουλαί να αρχίζουν με Κυβέρνησιν ενός κόμματος και να τελειώνουν με Κυβερνήσεις άλλου. Και εις την Ελλάδα υπάρχουν περίοδοι όπου συνέβαινον τοιαύται μεταβολαί και εδημιουργούντο τοιούτοι συνδυασμοί. Παράδειγμα: Το 1950, όπου εξεκινήσαμεν με Κυβέρνησιν του Κέντρου υπό τον Πλαστήρα, και κατόπιν εσχηματίσθη Κυβέρνησις όπου μετέσχεν ο κ. Τσαλδάρης. Και ουδείς εθεώρησε τότε ότι η πράξις αυτή ήτο αντισυνταγματική.

[Ηλίας Τσιριμώκος, από τη συνεδρίαση του Συμβουλίου του Στέμματος, 1 Σεπτεμβρίου 1965]

Γνωμικά:

Ο ψεύτης και ο κλέφτης τον πρώτο χρόνο χαίρονται. Τον πρώτο χρόνο! Ο κ. Σαμαράς, λοιπόν, και η κυβέρνησή του τον έκλεισαν το χρόνο τους. Κάπου εδώ τελειώνουν τα ψέματα, τελειώνει η κοροϊδία. Έκλεψαν μισθούς, έκλεψαν συντάξεις, έκλεψαν δουλειές, έκλεψαν δικαιώματα, έκλεψαν ακόμα και το οξυγόνο της δημοκρατίας.  Και, ταυτόχρονα, έκαναν το ψέμα σύμμαχο, μέσο και όπλο τους. Ως εδώ, όμως, η Ελλάδα δεν αντέχει άλλο. Δεν αντέχουμε άλλο πλεόνασμα ψεύδους, υποκρισίας, κυνισμού και αναλγησίας. Έφτασε η ώρα της μεγάλης ανατροπής! Κανείς πια δεν θα πιστέψει τα παραμύθια της Χαλιμάς. Ούτε οι δικοί τους άνθρωποι τους πιστεύουν πια. Γιατί όλοι τώρα ξέρουν ότι το μόνο σχέδιο του κυρίου Σαμαρά είναι η υποταγή στους δανειστές.

[Ομιλία Αλέξη Τσίπρα στον Λευκό Πύργο, 13-9-2013]

Είδη Συλλογισμών

Η διαδικασία με την οποία ο νους καταστρώνει ένα επιχείρημα λέγεται συλλογισμός.

Οι συλλογισμοί διακρίνονται σε παραγωγικούς, επαγωγικούς, αναλογικούς.

Στον παραγωγικό συλλογισμό ξεκινούμε από κάτι γενικό και αφηρημένο (μια αρχή, έναν ορισμό, έναν κανόνα κτλ.), που θεωρείται ότι έχει αποδειγμένη ισχύ ή ότι αποτελεί εύλογη υπόθεση, και καταλήγουμε σε κάτι ειδικό - στον καθορισμό ή τη διευκρίνιση μιας συγκεκριμένης πρότασης.

Προκείμενες: Τα φυτά είναι οργανισμοί.

Η μηλιά είναι φυτό.

Συμπέρασμα: Άρα: Η μηλιά είναι οργανισμός.

Πανελλήνιες 2004

Ποια είναι η συλλογιστική πορεία (παραγωγική – επαγωγική) του παρακάτω συλλογισμού; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.

- όπου απουσιάζει ο ανταγωνισμός, ο άνθρωπος δεν πλουτίζει τα εφόδιά του.

- σε παλαιές εποχές απουσίαζε ο ανταγωνισμός.

Άρα, ο άνθρωπος σε παλιές εποχές δεν πλούτιζε τα εφόδιά του.

Στο συλλογισμό αυτό ακολουθείται παραγωγική πορεία, αφού από μια άποψη γενικής ισχύς (1^η προκείμενη: όπου απουσιάζει ο ανταγωνισμός, ο άνθρωπος δεν πλουτίζει τα εφόδιά του) οδηγούμαστε σε μια πιο ειδική διαπίστωση, που αφορά μια πιο συγκεκριμένη περίπτωση: «Άρα, ο άνθρωπος σε παλιές εποχές δεν πλούτιζε τα εφόδιά του».

Στον επαγωγικό συλλογισμό ακολουθούμε πορεία αντίστροφη προς τον παραγωγικό: ξεκινούμε από το ειδικό και το συγκεκριμένο και καταλήγουμε στο γενικό και το αφηρημένο· από τις επιμέρους περιπτώσεις στον κανόνα, στο νόμο που τις διέπει. Στον επαγωγικό συλλογισμό οδηγούμαστε στο συμπέρασμα συνήθως πιθανολογικά, με την πεποίθηση ή την προσδοκία ότι, αυτό που ισχύει για κάποιο μέρος / τμήμα που μελετήσαμε, θα ισχύει και για τα υπόλοιπα τμήματα του συνόλου.

Η μηλιά, η αχλαδιά ... είναι οργανισμοί.

Η μηλιά, η αχλαδιά ... είναι φυτά.

Άρα: Τα φυτά είναι οργανισμοί.

Πανελλήνιες 2002

O εικοστός αιώνας δικαίως χαρακτηρίζεται ως αιώνας των μεγαλύτερων και σημαντικότερων κοινωνικο-οικονομικών αλλαγών. Με τη ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας, ο μέσος «Δυτικός άνθρωπος» ζει στο κατώφλι του 21ου αιώνα μία πολύ διαφορετική καθημερινή ζωή από τον αντίστοιχο άνθρωπο των αρχών του 20ου αιώνα. Ένα σημαντικό ποσοστό ευθύνης γι’ αυτές τις δραματικές αλλαγές στην καθημερινή ζωή φέρει και η πρόοδος στις λεγόμενες βιοϊατρικές επιστήμες. Η ανακάλυψη της δομής του DNA, πριν από 45 περίπου χρόνια, και η επακόλουθη «έκρηξη γνώσης» στους τομείς της Μοριακής Βιολογίας και της Γενετικής φέρνουν την ανθρωπότητα αντιμέτωπη με μια νέα τάξη πραγμάτων.

Με ποια συλλογιστική πορεία (επαγωγική-παραγωγική) αναπτύσσει τη σκέψη του ο συγγραφέας στην πρώτη παράγραφο του κειμένου; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

Η σκέψη του συγγραφέα ακολουθεί επαγωγική πορεία, καθώς από ειδικότερες παρατηρήσεις καταλήγει σ’ ένα γενικότερα συμπέρασμα (O εικοστός αιώνας δικαίως χαρακτηρίζεται ως αιώνας των μεγαλύτερων και σημαντικότερων κοινωνικο-οικονομικών αλλαγών). Προσέχουμε, βέβαια, πως το συμπέρασμα του συλλογισμού προτάσσεται στην αρχή της παραγράφου, ενώ οι προτάσεις που ενισχύουν και στηρίζουν το συμπέρασμα έπονται.  

Στον αναλογικό συλλογισμό από τα επιμέρους συμπεραίνουμε πάλι για τα επιμέρους. Ο αναλογικός συλλογισμός στην περίπτωση αυτή είναι συχνά πολύ ασθενής ως προς το βαθμό πιθανότητας· για το λόγο αυτό στην αναλογία πρέπει να καταλήγουμε με προσοχή σε ένα συμπέρασμα.

Κάποια καλή μαθήτρια βραβεύτηκε.

Η Ελπίδα είναι καλή μαθήτρια.

Άρα: Η Ελπίδα είναι πιθανόν να βραβευτεί.

Άσκηση:

Με τι είδους συλλογιστική πορεία (παραγωγική, επαγωγική) οργανώνονται τα παρακάτω επιχειρήματα;

1. Η απλούστερη διατύπωση του τελεολογικού επιχειρήματος για την ύπαρξη Θεού θα μπορούσε να είναι η ακόλουθη: «Υπάρχει οργάνωση στον κόσμο. Η οργάνωση προϋποθέτει κάποιον οργανωτή. Άρα πρέπει να υπάρχει κάποιος οργανωτής του κόσμου».

~ Η συλλογιστική πορεία του επιχειρήματος είναι παραγωγική, καθώς ξεκινά από μια γενική διαπίστωση: «Υπάρχει οργάνωση στον κόσμο», και καταλήγει σ’ ένα ειδικότερο συμπέρασμα: «Άρα πρέπει να υπάρχει κάποιος οργανωτής του κόσμου».

2. Ο Γιάννης είναι αναξιόπιστο πρόσωπο. Κλέβει στη «Μονόπολη».

~ Η συλλογιστική πορεία του επιχειρήματος είναι επαγωγική, εφόσον ένα γενικότερο συμπέρασμα (Ο Γιάννης είναι αναξιόπιστο πρόσωπο), προκύπτει από μια ειδικότερη παρατήρηση (Κλέβει στη «Μονόπολη»).

3. Ο σκύλος του σπιτιού επιτίθεται πάντα στους ξένους. Όμως, εκείνο το βράδυ δεν ακούστηκε ούτε ένα γαύγισμα. Άρα, ο διαρρήκτης πρέπει να είναι γνωστός της οικογένειας.

~ Η συλλογιστική πορεία του επιχειρήματος είναι παραγωγική, καθώς από μια γενικότερη αρχή (Ο σκύλος του σπιτιού επιτίθεται πάντα στους ξένους), συμπεραίνουμε για κάτι πιο συγκεκριμένο και ειδικό (Άρα, ο διαρρήκτης πρέπει να είναι γνωστός της οικογένειας).

4. Οι εργαζόμενοι σε εργοστάσιο παρασκευής λιπασμάτων, στο τμήμα παραγωγής, στο οποίο εκλύεται διοξείδιο του θείου και οξείδιο του αζώτου, παραπονούνται ότι δακρύζουν τα μάτια τους και καίει ο λαιμός τους, όταν βρίσκονται στο χώρο της δουλειάς τους.

Τα συμπτώματα αυτά δεν παρουσιάζουν την ίδια ένταση το χρονικό διάστημα που βρίσκονται οι εργαζόμενοι στο σπίτι τους, και εξαφανίζονται εντελώς, αν μετατεθούν σε κάποιο άλλο τμήμα εργασίας, στο ίδιο εργοστάσιο. Γι’ αυτόν το λόγο, το διοξείδιο του θείου και το οξείδιο του αζώτου θεωρούνται η πιθανή αιτία για την πρόκληση των παραπάνω συμπτωμάτων στους εργαζόμενους.

~ Η συλλογιστική πορεία του επιχειρήματος είναι επαγωγική, εφόσον από ειδικότερες παρατηρήσεις (από τα συμπτώματα), προκύπτει πιθανολογικά είναι γενικότερο συμπέρασμα (Γι’ αυτόν το λόγο, το διοξείδιο του θείου και το οξείδιο του αζώτου θεωρούνται η πιθανή αιτία για την πρόκληση των παραπάνω συμπτωμάτων στους εργαζόμενους).

Διαίρεση των συλλογισμών ως προς το είδος των προτάσεών τους

Η παραπάνω διαίρεση των συλλογισμών γίνεται με βάση την πορεία που ακολουθεί ο νους, για να φθάσει στο συμπέρασμα. Αν η διαίρεση γίνει με βάση το είδος των προτάσεων που αποτελούν τις προκείμενες, διακρίνουμε τους συλλογισμούς σε:

- Κατηγορικούς, όταν οι προκείμενες είναι κατηγορικές προτάσεις (προτάσεις δηλαδή που εκφράζουν κάποια διαπίστωση)·

π.χ.: Τα φυτά είναι οργανισμοί.

Η μηλιά είναι φυτό.

Άρα: Η μηλιά είναι οργανισμός.

- Υποθετικούς, όταν η μία προκείμενη ή και οι δύο είναι υποθετικές προτάσεις·

π.χ.: Αν ο άνεμος έχει δύναμη πάνω από 9 μποφόρ, το ταξίδι είναι επικίνδυνο.

Ο άνεμος έχει δύναμη πάνω από 9 μποφόρ.

Άρα: Το ταξίδι είναι επικίνδυνο.

- Διαζευκτικούς, όταν μία έστω προκείμενη είναι διαζευκτική πρόταση·

π.χ.: Τα θέματα του διαγωνισμού ανήκουν ή στα διδαγμένα ή στα αδίδακτα κεφάλαια του μαθήματος.

Εξακριβώθηκε ότι ανήκουν στα διδαγμένα.

Άρα: Δεν ανήκουν στα αδίδακτα κεφάλαια του μαθήματος.

Οι συλλογισμοί της λογικής και τα συλλογιστικά επιχειρήματα των κειμένων παρουσιάζουν ομοιότητες μεταξύ τους, αλλά δεν πρέπει να συγχέονται. Οι συλλογισμοί της λογικής έχουν μορφή καθαρά τυπική, στεγνή και σύντομη, περιέχουν μόνο προτάσεις - κρίσεις. Τα επιχειρήματα σε ένα κείμενο έχουν ανάπτυξη, σύνταξη και διατύπωση πολυποίκιλη. Αρκετές φορές, μάλιστα, είναι δύσκολο να εντοπιστούν με ακρίβεια οι προκείμενες που οδηγούν στο συμπέρασμα με τη μορφή του τυπικού συλλογισμού. Εκείνο που πρέπει να εντοπίζεται είναι η συλλογιστική πορεία του συγγραφέα, για να ελέγχεται και η αποδεικτική αξία των επιχειρημάτων του.

Παράδειγμα:

Συλλογισμός της λογικής:

Μερικές εφευρέσεις μεταβάλλουν τις τύχες της ανθρωπότητας.

Καθετί που μεταβάλλει τις τύχες της ανθρωπότητας είναι γεγονός κοσμοϊστορικό.

Άρα: Μερικές εφευρέσεις είναι γεγονότα κοσμοϊστορικά.

Κείμενο

Είναι γεγονός ότι οι σπουδαίες εφευρέσεις έχουν μεταβάλει τις τύχες της ανθρωπότητας. Όλοι έχουμε υπόψη μας κάποια χαρακτηριστικά παραδείγματα: άλλος τη φωτιά, άλλος τον τροχό, τρίτος τον ατμό, τέταρτος την πυρίτιδα, άλλος τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές και άλλοι άλλα. Πίσω από τις εφευρέσεις κρύβεται μια μοίρα, μια τύχη που υπαγορεύει νέους τρόπους ζωής, ακόμη και νέους τρόπους καταστροφής της ζωής. Πόσο μπορεί να βοηθήσει τον άνθρωπο η πυρηνική ιατρική, αλλά και πώς μπορεί να τον εξοντώσει η πυρηνική βόμβα! Πραγματικά οι εφευρέσεις αυτές είναι κοσμοϊστορικής σημασίας, όπως βέβαια καθετί άλλο ( ένας κατακλυσμός, η μόλυνση του περιβάλλοντος, μια επιδημική νόσος, μια διδασκαλία όπως του Χριστού) που μπορεί να μεταβάλει τις ανθρώπινες τύχες. Δίκαια λοιπόν υποστηρίζεται ότι όσες εφευρέσεις κατόρθωσαν κάτι τέτοιο είναι γεγονότα κοσμοϊστορικής σημασίας. Επομένως είναι γεγονότα άξια μελέτης από όλους εκείνους οι οποίοι θέλουν να ξέρουν την ιστορία τους και τη μοίρα τους.

[Από το βιβλίο «Έκθεση Ιδεών - Λόγος Δημιουργικός» ΟΕΔΒ, Αθήνα 1993.]

~ Παρατηρούμε πως ενώ ο συλλογισμός της λογικής δίνεται κατά τρόπο επιγραμματικό και σχηματικό, το συλλογιστικό επιχείρημα του κειμένου είναι αναλυτικότερο, με πλήθος επιμέρους στοιχείων, που διανθίζουν τις προκείμενες, αλλά και συνάμα καθιστούν δυσχερέστερο τον σαφή εντοπισμό τους.

Μπορούμε, ωστόσο, να διακρίνουμε πως τόσο ο συλλογισμός της λογικής, όσο και το συλλογιστικό επιχείρημα του κειμένου, ακολουθούν παραγωγική μέθοδο, εφόσον από μια γενικότερη διαπίστωση (οι σπουδαίες εφευρέσεις έχουν μεταβάλει τις τύχες της ανθρωπότητας) καταλήγουν σ’ ένα πιο συγκεκριμένο και ειδικό συμπέρασμα (άρα: όσες εφευρέσεις κατόρθωσαν κάτι τέτοιο είναι γεγονότα κοσμοϊστορικής σημασίας).

Εγκυρότητα, αλήθεια, ορθότητα ενός επιχειρήματος

Ένα επιχείρημα θεωρείται έγκυρο, όταν οι προκείμενες οδηγούν με λογική αναγκαιότητα σε ένα βέβαιο συμπέρασμα. Η εγκυρότητα δηλαδή του επιχειρήματος εξαρτάται από τη λογική μορφή του και συγκεκριμένα αφορά τη σχέση σύμφωνα με καθορισμένους κανόνες, μεταξύ των προκειμένων και του συμπεράσματος.

Αντίθετα, η αλήθεια του επιχειρήματος εξαρτάται από το περιεχόμενο του, και συγκεκριμένα αφορά τη (νοηματική) σχέση προκειμένων και συμπεράσματος με την πραγματικότητα. Αν οι προκείμενες και το συμπέρασμα ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, τότε τις θεωρούμε αληθείς κρίσεις/προτάσεις. Επομένως εγκυρότητα και αλήθεια σε ένα επιχείρημα είναι δύο έννοιες διαφορετικές, που δεν πρέπει να συγχέονται.

Πάντως, για να θεωρηθεί ένα επιχείρημα (ή ένας συλλογισμός) λογικώς ορθό(ς) πρέπει να είναι συγχρόνως έγκυρο(ς) και οι προκείμενές του αληθείς. Στην τυπική λογική μας ενδιαφέρει κυρίως η εγκυρότητα, ενώ στις εφαρμογές της λογικής αποκλειστικά η ορθότητα. Ο συλλογισμός που δίνει ορθό συμπέρασμα λέγεται (και) απόδειξη.

Άσκηση:

Αξιολογήστε τα παρακάτω συλλογιστικά σχήματα ως προς την εγκυρότητα, την αλήθεια και την ορθότητά τους.

1. Όλα τα ζωντανά πλάσματα είναι θνητά.

Ο ελέφαντας είναι ζωντανό πλάσμα.

Άρα: Ο ελέφαντας είναι θνητός.

~ Το επιχείρημα αυτό μπορεί να θεωρηθεί λογικώς ορθό, καθώς αφενός είναι έγκυρο, αφού οι προκείμενές του οδηγούν με λογική αναγκαιότητα σ’ ένα βέβαιο συμπέρασμα, κι αφετέρου το περιεχόμενο των προκείμενων είναι αληθές.

2. Όσοι λαοί κατοικούν σε φτωχά εδάφη είναι καταδικασμένοι σε μόνιμη πενία.

Ο ελληνικός λαός κατοικεί ανέκαθεν σε φτωχά εδάφη.

Άρα: Ο ελληνικός λαός είναι καταδικασμένος σε πενία.

~ Το επιχείρημα αυτό δεν μπορεί να θεωρηθεί λογικώς ορθό, διότι, αν και είναι έγκυρο, αφού οι προκείμενες ακολουθούν μια λογική μορφή και οδηγούν κατά τρόπο λογικό στο συμπέρασμα, δεν είναι ωστόσο αληθείς ως προς το περιεχόμενό τους. Τα ελληνικά εδάφη δεν μπορούν να θεωρηθούν φτωχά, και άρα το συμπέρασμα δεν μπορεί να γίνει αποδεκτό.

3. Ο κατηγορούμενος για κλοπή είναι άξιος σεβασμού και όχι καταδίκης, διότι είναι καλός οικογενειάρχης και υπηρέτησε την πατρίδα του ως στρατιώτης.

~ Το επιχείρημα αυτό δεν μπορεί να θεωρηθεί λογικώς ορθό, εφόσον οι προκείμενες, έστω κι αν είναι αληθείς, δεν οδηγούν κατά τρόπο λογικό στο συμπέρασμα, αφού δεν απαντούν στο ζητούμενο, αν δηλαδή ο κατηγορούμενος έκλεψε ή όχι.

4. Η θάλασσα σταματάει τη δίψα, γιατί είναι νερό.

~ Το επιχείρημα αυτό είναι έγκυρο, αφού η βασική του προκείμενη οδηγεί λογικά στο συμπέρασμα. Ωστόσο, δεν μπορεί να θεωρηθεί λογικώς ορθό, γιατί το περιεχόμενό του δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.

Αξιολόγηση του επιχειρήματος

Για να αξιολογήσουμε την αποδεικτική ισχύ των επιχειρημάτων μας ή για να ανασκευάσουμε τα επιχειρήματα κάποιου άλλου, ελέγχουμε:

α) αν οι προκείμενες είναι αληθείς, δηλαδή αν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα,

β) αν το συμπέρασμα απορρέει με λογική αναγκαιότητα από τις προκείμενες, οπότε το επιχείρημα θεωρείται έγκυρο.

Ιδιαίτερη σημασία για την αξιολόγηση ενός επιχειρήματος έχει να διακρίνουμε αν οι κρίσεις που αποτελούν τις προκείμενες είναι γενικά αποδεκτές αλήθειες (π.χ. η γη γυρίζει γύρω από τον ήλιο) ή προσωπικές γνώμες (π.χ. ο συναγωνισμός στα αθλήματα ενθαρρύνει τη βία). Σε ένα επιχείρημα είναι δυνατόν να χρησιμοποιούνται ως αποδεικτικά στοιχεία και τα δύο, αλλά πρέπει να κάνουμε σωστή διάκριση μεταξύ τους, γιατί ένα επιχείρημα που βασίζεται μόνο σε γνώμες δεν έχει απόλυτη ισχύ.

Άσκηση:

Να εντοπίσετε ποιοι από τους παρακάτω υποθετικούς και διαζευκτικούς συλλογισμούς είναι έγκυροι και λογικά ορθοί. Θυμηθείτε ότι, για να είναι έγκυρος ο συλλογισμός, πρέπει οι προκείμενές του να μας οδηγούν με λογική αναγκαιότητα σε ένα βέβαιο συμπέρασμα.

1. Μόνον αν ο ποινικός νόμος αναφέρει ρητά το αδίκημα Ψ, το δικαστήριο τιμωρεί. Ο ποινικός νόμος δεν αναφέρει ρητά το αδίκημα Ψ. Άρα το αδίκημα Ψ δεν τιμωρείται από το δικαστήριο.

~ Ο υποθετικός αυτός συλλογισμός είναι λογικώς ορθός, διότι οι προκείμενές του είναι αληθείς, ανταποκρίνονται δηλαδή στην πραγματικότητα, και συνάμα οδηγούν με λογική αναγκαιότητα σ’ ένα βέβαιο συμπέρασμα (έγκυρος συλλογισμός).

2. Θυμάσαι πέρσι που σου έλεγα ότι θα λυθεί το συγκοινωνιακό πρόβλημα της πόλης, αν εκλεγεί δήμαρχος ο Χ; Βλέπεις τώρα; Ο Χ δεν εκλέχτηκε και βέβαια το πρόβλημα παραμένει άλυτο.

~ Ο υποθετικός αυτός συλλογισμός δεν είναι λογικώς ορθός, αφενός διότι οι προκείμενές του δεν οδηγούν με λογική αναγκαιότητα στο συμπέρασμα (μη έγκυρος συλλογισμός), ούτε είναι αληθείς, αφού δεν είναι ούτε βέβαιο ούτε αληθές πως η εκλογή του Χ θα διασφάλιζε την επίλυση του προβλήματος.

3. Νομίζω ότι οι νέοι σπουδάζουν ιατρική είτε γιατί θέλουν να κερδίσουν πολλά χρήματα είτε γιατί ενδιαφέρονται για τον άνθρωπο. Γνωρίζω ότι ο Α, που είναι φοιτητής της ιατρικής, θέλει να γίνει πλούσιος. Άρα συμπεραίνω πως δεν ενδιαφέρεται για τους ανθρώπους.

~ Ο διαζευκτικός αυτός συλλογισμός δεν είναι λογικώς ορθός, διότι οι προκείμενές του δεν οδηγούν με λογική αναγκαιότητα σ’ ένα βέβαιο συμπέρασμα (μη έγκυρος συλλογισμός), ούτε είναι αληθείς. Αφενός η μία επιλογή (τα χρήματα) δεν αναιρεί τη δεύτερη (το ενδιαφέρον για τους ανθρώπους), και αφετέρου οι δύο αυτές επιλογές δεν είναι οι μόνες που ωθούν τους νέους στην ιατρική.

4. Το έγκλημα που δικάζεται διαπράχθηκε ή με δόλο ή από αμέλεια. Τα τεκμήρια δείχνουν ότι ο δόλος αποκλείεται. Άρα το έγκλημα που δικάζεται διαπράχθηκε από αμέλεια.

~ Ο διαζευκτικός αυτός συλλογισμός είναι λογικώς ορθός διότι οι προκείμενές του οδηγούν με λογική αναγκαιότητα σ’ ένα βέβαιο συμπέρασμα (έγκυρος συλλογισμός) και συνάμα ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα (αληθής), εφόσον ένα έγκλημα όντως διαπράττεται είτε από αμέλεια είτε λόγω δόλου.

Βοηθητικά στοιχεία για την αξιολόγηση των επαγωγικών συλλογισμών

Γενικά για την αξιολόγηση των επαγωγικών συλλογισμών να έχετε υπόψη ότι μόνο η τέλεια επαγωγή οδηγεί σε βέβαιο συμπέρασμα, ενώ η ατελής καταλήγει με ένα λογικό άλμα στο συμπέρασμα, το οποίο γι’ αυτόν το λόγο έχει πιθανολογικό χαρακτήρα.

Ειδικά για την αξιολόγηση του καθενός από τα τρία είδη (γενίκευση, αίτιο-αποτέλεσμα, αναλογία) του επαγωγικού συλλογισμού να έχετε υπόψη σας τα εξής:

1. Εφόσον πρόκειται για συλλογισμό με γενίκευση, προσέξτε αν η γενίκευση στηρίζεται σε επαρκή στοιχεία και επομένως είναι επιτρεπτή ή αν αντίθετα πρόκειται για μια επισφαλή και βεβιασμένη γενίκευση.

2. Εφόσον πρόκειται για συλλογισμό με αίτιο-αποτέλεσμα, ελέγχουμε:

- Αν η αιτιώδης σχέση είναι λογική ή απλώς χρονολογική.

- Αν γίνεται υπεραπλούστευση της σχέσης μεταξύ αιτίου-αποτελέσματος, δηλαδή αν μια μερικότερη αιτία προβάλλεται ως η μοναδική.

- Αν η αιτία είναι αναγκαία ή /και επαρκής, για να προκληθεί το αποτέλεσμα.

Ειδικότερα για τους επαγωγικούς συλλογισμούς που βασίζονται στο αίτιο αποτέλεσμα λαμβάνουμε υπόψη μας ότι η σχέση αιτίου-αποτελέσματος μπορεί να παρουσιαστεί στο συλλογισμό μας με μία από τις παρακάτω τρεις μορφές:

- Η αιτία είναι συγχρόνως αναγκαία (το αποτέλεσμα δεν προκύπτει χωρίς αυτήν) και επαρκής για το αποτέλεσμα (αρκεί μόνο αυτή για να προκληθεί το αποτέλεσμα), π.χ. απαιτείται θερμοκρασία 100° C και κανονικές συνθήκες ατμοσφαιρικής πίεσης για το βρασμό του νερού.

- Η αιτία είναι αναγκαία αλλά δεν είναι επαρκής, π.χ. Το κρύο είναι αναγκαία προϋπόθεση για να χιονίσει, αλλά δεν αποτελεί επαρκή αιτία.

- Η αιτία είναι επαρκής αλλά όχι αναγκαία, π.χ.: Το κάπνισμα είναι επαρκής αιτία για τον καρκίνο των πνευμόνων σε ορισμένες περιπτώσεις, αλλά όχι αναγκαία.]

3. Εφόσον πρόκειται για συλλογισμό με αναλογία, ελέγχουμε:

- Αν η αναλογία που χρησιμοποιείται είναι κυριολεκτική ή μεταφορική.

- Αν είναι μεταφορική, ελέγχουμε αν έχει την αποδεικτική αξία ενός λογικού επιχειρήματος.

- Αν είναι κυριολεκτική, ελέγχουμε αν οι ομοιότητες που επισημαίνονται ανάμεσα στα συγκρινόμενα αντικείμενα είναι επαρκείς σε αριθμό και σχετικές με το θέμα / συμπέρασμα. Κι αν η αναλογία εξωθείται πέρα από το επιτρεπόμενο όριο.

Άσκηση:

Να αξιολογήσετε τα παρακάτω επιχειρήματα που αναπτύσσονται με την επαγωγική μέθοδο.

1. Με βάση την εμπειρία μου, έχω σχηματίσει τη γνώμη ότι οι γυναίκες πολιτικοί υποστηρίζουν τα γυναικεία δικαιώματα. Πιστεύω λοιπόν ότι η υποψήφια που επέλεξα να ψηφίσω στις επόμενες εκλογές είναι πιθανόν να ακολουθήσει την ίδια πολιτική.

~ Το επιχείρημα αυτό που επιχειρεί μια γενίκευση, οδηγεί σε μια ατελή επαγωγή, διότι δε βασίζεται σε επαρκή στοιχεία.

2. Το σώμα α θερμαινόμενο διαστέλλεται.

Το σώμα β θερμαινόμενο διαστέλλεται.

Το σώμα γ θερμαινόμενο διαστέλλεται.

Τα σώματα α, β, γ ... είναι μέταλλα.

Άρα όλα τα μέταλλα θερμαινόμενα διαστέλλονται.

~ Η γενίκευση αυτού του επιχειρήματος οδηγεί σε μια τέλεια επαγωγή διότι βασίζεται σε επαρκή στοιχεία, που καθιστούν τη γενίκευση επιτρεπτή.

3. Οι Γάλλοι είναι αγενείς. Στο περσινό μου ταξίδι στο Παρίσι, ένας τελωνειακός υπάλληλος μου φέρθηκε αγενέστατα.

~ Η γενίκευση αυτού του επιχειρήματος είναι επισφαλής και βεβιασμένη, αφού βασίζεται σ’ ένα μόλις περιστατικό, και άρα οδηγεί σε ατελή επαγωγή.

4. Σήμερα η μέρα μου δεν πήγε καθόλου καλά· αλλά ήταν επόμενο, αφού το πρωί πέρασε από μπροστά μου μια μαύρη γάτα.

~ Η επαγωγή αυτού του επιχειρήματος είναι ατελής, διότι η σχέση αιτίου – αποτελέσματος είναι απλώς χρονολογική και όχι λογική.

5. Πιστεύω ότι θα πάρω το μεγαλύτερο βαθμό στην τάξη στο μάθημα της Ιστορίας, γιατί μελέτησα περισσότερο από όλους.

~ Η επαγωγή αυτού του επιχειρήματος είναι ατελής, διότι στη σχέση αιτίου – αποτελέσματος το αίτιο (το διάβασμα) είναι αναγκαίο, αλλά όχι και επαρκές για την πρόκληση του αποτελέσματος.

6. Για τη μικρασιατική καταστροφή «φταίνε οι αντίπαλοι του Βενιζέλου, που συνέχισαν τον πόλεμο, ενώ προεκλογικά υπόσχονταν ειρήνη, που έφεραν το βασιλιά κι έδωσαν το πρόσχημα στους συμμάχους να μας εγκαταλείψουν, που προέλασαν απερίσκεπτα (ή κάτω από δόλιες συμμαχικές υποδείξεις) στο εσωτερικό της Μικρασίας, ενώ οι Άγγλοι προστατεύονταν στο Τσανάκαλε (αρχαία Τρωάδα) από τους Έλληνες και οι Γάλλοι και οι Ιταλοί αποχώρησαν εύσχημα και γι’ αυτούς αζήμια από τη Μικρασία, ενισχύοντας παράλληλα και τον Κεμάλ. Επιπλέον οι διάδοχοι του Βενιζέλου δεν εκμεταλλεύτηκαν καμιά διπλωματική ευκαιρία για μια έντιμη απαγκίστρωση. Ούτε καν φρόντισαν για ένα σχέδιο σύμπτυξης, όταν έβλεπαν τα νέφη της καταστροφής πολύ κοντά».

(Θέματα Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας από τις πηγές, Γ' Λυκείου, Ο.Ε.Δ.Β. σ. 400, έκδ. 1990)

~ Η επαγωγή αυτού του επιχειρήματος είναι ατελής, διότι στη σχέση αιτίου – αποτελέσματος, το αίτιο (τα λάθη των αντιπάλων του Βενιζέλου: η συνέχιση του πολέμου, η επιστροφή του βασιλιά, η μη απαγκίστρωση) είναι αναγκαίο, αλλά όχι και επαρκές, εφόσον υπήρξαν και λάθη από τη μεριά του Βενιζέλου που συνέβαλαν στο αποτέλεσμα.

7. Το νερό βράζει· σίγουρα λοιπόν η θερμοκρασία του ανέβηκε στους 100°C.

~ Η επαγωγή του επιχειρήματος είναι τέλεια, καθώς το αίτιο είναι συγχρόνως αναγκαίο και επαρκές για την πρόκληση του αποτελέσματος.

8. Το ποδόσφαιρο είναι σαν τη ζωή. Διδάσκει στα παιδιά τη συνεργασία, την υπευθυνότητα και την επίμονη προσπάθεια μέχρι την τελική νίκη. Αυτά τα μαθήματα μάς δίνει και η ζωή. Γι’ αυτό προτείνω να διδάσκεται το ποδόσφαιρο υποχρεωτικά στο σχολείο.

~ Η επαγωγή αυτού του επιχειρήματος είναι ατελής, διότι η μεταφορική αναλογία που χρησιμοποιείται δεν έχει την αποδεικτική αξία ενός λογικού επιχειρήματος.

9. Από την αγόρευση ενός μέλους του Αμερικανικού Κογκρέσου: «Αν είχαμε διδαχτεί ένα μάθημα απ’ το Βιετνάμ, δε θα έπρεπε να εμπλακούμε στρατιωτικά στην Κεντρική Αμερική ούτε στη Μέση Ανατολή. Και στις δύο αυτές περιπτώσεις, η παρουσία μας εκεί είναι ανεπιθύμητη και ο λαός μας αντιδρά στη στρατιωτική επέμβαση/ανάμιξη της χώρας μας. Επιπλέον, επειδή ερχόμαστε σε σύγκρουση με τα συμφέροντα μιας άλλης Μεγάλης Δύναμης, διακινδυνεύουμε την κήρυξη του τρίτου παγκόσμιου πολέμου. Τέλος, ενώ η νίκη φαίνεται αδύνατη κάτω από τις κρατούσες συνθήκες, η εθνική ταπείνωση είναι αναπόφευκτη, ακριβώς όπως στο Βιετνάμ».

~ Η επαγωγή είναι ατελής, διότι η αναλογία που χρησιμοποιείται, αν και κυριολεκτική, δεν βασίζεται σε επαρκή στοιχεία και δε λαμβάνει υπόψη τις διαφορετικές συνθήκες και εποχές ανάμεσα στις συγκρινόμενες περιπτώσεις.

10. Η λογοκλοπή είναι σαν τη φοροδιαφυγή. Πολλοί άνθρωποι τη συνηθίζουν, δε βλάπτει κανέναν και κάνει τη ζωή λίγο πιο άνετη για το δράστη.

Συνεπώς και τα δύο είδη κλοπής δικαιολογούνται.

~ Η επαγωγή είναι ατελής, διότι η μεταφορική αναλογία που χρησιμοποιείται δεν έχει την αποδεικτική αξία ενός λογικού επιχειρήματος. Πρόκειται επί της ουσίας για έναν παραλογισμό, που εξωτερικά παρουσιάζει ομοιότητες μ’ έναν έγκυρο συλλογισμό, αλλά στην πραγματικότητα αντιβαίνει τον ορθό λόγο.

Σημασία και αξιολόγηση των τεκμηρίων

Η ευκολία με την οποία μπορούν να μας παραπλανήσουν τα συλλογιστικά σχήματα μάς υποχρεώνει να απαιτούμε από το συνομιλητή ή το συγγραφέα να τεκμηριώνει τις απόψεις του βασιζόμενος σε επεξεργασμένα στοιχεία (επιστημονικά, στατιστικά κτλ.). Τα ανεξέλεγκτα και ανεπεξέργαστα στοιχεία είναι το ίδιο παραπλανητικά με τους παραλογισμούς και τα σοφίσματα, επειδή εμφανίζονται ως τεκμήρια και συνεπώς μπορεί να θεωρηθούν αξιόπιστα. Επομένως ο τεκμηριωμένος λόγος πρέπει να στηρίζεται σε ορθά (ισχυρά) επιχειρήματα και σε εξακριβωμένα και επεξεργασμένα στοιχεία. Κάθε άλλη τεκμηρίωση αποτελεί προσπάθεια εξαπάτησης.

Παραλογικοί συλλογισμοί

Συχνά ορισμένα συλλογιστικά σχήματα, ενώ αντιβαίνουν στον ορθό λόγο και δεν έχουν αποδεικτική αξία, μπορούν εντούτοις να επηρεάσουν το δέκτη του μηνύματος και να τον παραπλανήσουν, επειδή εξωτερικά παρουσιάζουν πολλές ομοιότητες με τους έγκυρους συλλογισμούς. Τα συλλογιστικά αυτά σχήματα, που λέγονται και παραλογισμοί, μπορεί να οφείλονται είτε σε λογικά σφάλματα είτε σε πρόθεση εξαπάτησης, σε λογική δηλαδή παγίδα που στήνει ο πομπός στο δέκτη. Στην τελευταία περίπτωση ο παραλογισμός ονομάζεται σόφισμα.

2. Επίκληση στο συναίσθημα (του δέκτη)

Είδαμε ότι μερικές φορές η πειθώ έχει στόχο να προκαλέσει μια απόφαση/ενέργεια. Στην περίπτωση αυτή συχνά δεν αρκεί η επίκληση στη λογική του δέκτη, με την αποδεικτική ισχύ της επιχειρηματολογίας, αλλά χρειάζεται επιπλέον να προκληθούν στο δέκτη εκείνα τα συναισθήματα που θα τον παρακινήσουν στην προσδοκώμενη απόφαση. Ο Αριστοτέλης στη «Ρητορική» του συζητάει διεξοδικά το θέμα και διδάσκει το ρήτορα πώς να διεγείρει ορισμένα συναισθήματα («πάθη»), όπως οργή, πραότητα, αγάπη, μίσος, φόβο, εμπιστοσύνη, οίκτο, αγανάκτηση, φθόνο, ντροπή, περιφρόνηση κτλ. Ορίζει επίσης τρεις παραμέτρους, τις οποίες πρέπει να λαμβάνει υπόψη του ο ρήτορας σχετικά με το συναίσθημα: σε ποια διάθεση πρέπει να βρίσκεται το ακροατήριο, για να κυριευθεί από το συγκεκριμένο συναίσθημα, προς ποιους το απευθύνει και ποια αίτια το προκαλούν.

Συνηθισμένα μέσα για την πρόκληση των παραπάνω συναισθημάτων με στόχο την πειθώ είναι η περιγραφή και η αφήγηση. Για παράδειγμα, ένας βουλευτής που εισηγείται αύξηση των πολεμικών δαπανών, στην προσπάθειά του να πείσει, διεγείρει το φόβο του ακροατηρίου για την ασφάλεια της χώρας περιγράφοντας παραστατικά τον εκσυγχρονισμένο πολεμικό εξοπλισμό του γειτονικού εχθρικού κράτους, σε αντίθεση με τον απαρχαιωμένο της δικής τους χώρας. Αντίστοιχα ένας δικηγόρος περιλαμβάνει στην υπεράσπισή του αφήγηση των δραματικών γεγονότων που οδήγησαν τον ανήλικο κατηγορούμενο στην κλοπή, με στόχο να προκαλέσει τον οίκτο των δικαστών και το μετριασμό της ποινής του κατηγορουμένου.

Μερικές φορές γίνεται κατάχρηση της παραπάνω τακτικής («επίκλησης στο συναίσθημα») από αδίστακτους ρήτορες, που εκμεταλλεύονται τα συναισθήματα, τις προκαταλήψεις, τα όνειρα, τις προσδοκίες του κοινού ανθρώπου, για να πετύχουν το σκοπό τους. Παράδειγμα η κινδυνολογία ότι δήθεν επίκειται πόλεμος, πείνα, εξάρθρωση της οικονομίας, διάλυση της χώρας, καταστροφή του κόσμου κτλ.

Ισχυρά μέσα, κατάλληλα σε ορισμένες περιστάσεις για τη συγκινησιακή διέγερση του ακροατηρίου, είναι το χιούμορ και η ειρωνεία που στρέφονται εναντίον των θέσεων/επιχειρημάτων του αντιπάλου. Είναι ιδιαίτερα ισχυρά μέσα γιατί, καθώς ο δέκτης συμμερίζεται πρόθυμα το χιούμορ ή την ειρωνεία του πομπού, αποκτά ευνοϊκή διάθεση απέναντι του. Ωστόσο, κατάχρηση των μέσων αυτών μπορεί να έχει αρνητικές επιπτώσεις για τον ίδιο τον πομπό.

Παραδείγματα:

«Το μνημόνιο εδώ και τρία χρόνια και αυτή η πολιτική έχουν καταστρέψει τον παραγωγικό ιστό. Έχουν βυθίσει την συντριπτική πλειοψηφία των Ελληνίδων και των Ελλήνων στη μιζέρια, στην αναξιοπρέπεια και την ανέχεια. Όμως, ο μεγαλύτερος κίνδυνος, το μεγαλύτερο έγκλημα είναι μπροστά μας. Και ποιο είναι αυτό; Να συνεχιστεί αυτή η πολιτική, προκειμένου να ξεπουλήσουμε ότι έχει απομείνει στο δημόσιο πλούτο.»

[Ομιλία Αλέξη Τσίπρα στους εργαζόμενους στον Ανεξάρτητο Διαχειριστή Μεταφοράς Ηλεκτρικής Ενέργειας (ΑΔΜΗΕ), 22-10-2013]

~ Η επίκληση στο συναίσθημα επιτυγχάνεται με την περιγραφή της δεινής θέσης στην οποία έχουν περιέλθει οι Έλληνες (μιζέρια, αναξιοπρέπεια, ανέχεια), που προκαλεί αγανάκτηση και θυμό στον ακροατή του λόγου. Επίσης, με την υπόμνηση ενός ευρύτερου ενδεχόμενου κινδύνου (το πλήρες ξεπούλημα του δημόσιου κινδύνου), που προκαλεί ανησυχία και φόβο στον δέκτη.

«Κι ύστερα, για σκεφτείτε και το άλλο: γύρω μας, στην περιφέρειά μας, φλέγεται το σύμπαν: Στην Ουκρανία έχουμε ένα αληθινό εμφύλιο με διεθνείς επιπτώσεις. Στη Συρία, έχουμε μια κρίση πρωτοφανή που διαλύει εθνικά σύνορα, και έχει πάρει διαστάσεις αληθινής ανθρωπιστικής καταστροφής. Με εφιαλτικές εικόνες αποκεφαλισμών κρατουμένων και αμάχων, νέων παιδιών, γυναικών να κάνουν το γύρο του κόσμου! Και με τη διεθνή κοινότητα να φρίττει και να μένει άφωνη.

Βλέπετε ακόμα το χάος στη Λιβύη. Στην Αφρική, όπου απειλούνται θρησκευτικοί πόλεμοι. Βλέπετε τον εφιάλτη του ISIS που επεκτείνεται πέρα από τη Συρία στο Ιράκ. Βλέπετε το βίαιο τέλος της «Αραβικής άνοιξης»…

Μόνο που όλα αυτά δεν γίνονται σε κάποια άλλη άκρη της γης, σε άλλη ήπειρο πέρα, σε άλλους ωκεανούς. Γίνονται δίπλα μας. Και όχι σε ένα σημείο. Σε πολλά σημεία…»

[Ομιλία Αντώνη Σαμαρά στην 79^η Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης, 6-9-2014]

~ Η επίκληση στο συναίσθημα αποσκοπεί εδώ στη δημιουργία ενός κλίματος ανασφάλειας και φόβου, που θα ωθήσει τον δέκτη στην αποζήτηση της ασφάλειας (την οποία υπονοείται πως μόνο το κόμμα του ομιλητή μπορεί να προσφέρει). Το αίσθημα του φόβου προκαλείται μέσω της περιγραφής των εμπόλεμων συνθηκών που επικρατούν σε γειτονικές χώρες, καθώς και με τη χρήση συναισθηματικά φορτισμένων λέξεων και φράσεων (φλέγεται το σύμπαν / κρίση πρωτοφανή / αληθινής ανθρωπιστικής καταστροφής / εφιαλτικές εικόνες / να φρίττει και να μένει άφωνη / απειλούνται θρησκευτικοί πόλεμοι / βίαιο τέλος).

3. Επίκληση στο «ήθος του πομπού»

Για να είναι αποτελεσματική η πειθώ, είναι απαραίτητο να κερδίσει ο πομπός με το λόγο του την εμπιστοσύνη του δέκτη. Εννοείται ότι η εντύπωση για την αξιοπιστία του πομπού πρέπει να απορρέει από τον ίδιο το λόγο και όχι από την εικόνα που τυχόν έχει σχηματίσει προηγουμένως ο δέκτης γι’ αυτόν.

Παράδειγμα:

«Η ΕΔΑ, που εκφράζει ένα μεγάλο τμήμα του Ελληνικού λαού, δεν κατέχεται από κανένα απολύτως πλέγμα μειονεκτικότητος και διεκδικεί στο ακέραιο την παρουσία της και την ισότιμη συμμετοχή της σ’ όλους τους τομείς της δημόσιας ζωής. Εκπροσωπεί το πιο παραγωγικό τμήμα του λαού, τις εργαζόμενες μάζες, χωρίς τις οποίες στρατοί δεν συγκροτούνται. Θεωρεί σαν τεχνητά τα τείχη του γκέτο μέσα στο οποίο επιχειρείται ν’ απομονωθή και αποκλεισθή από την ισοτιμία στη δημόσια ζωή. Ανεξάρτητα από οποιεσδήποτε ψυχώσεις και βιώματα από την ανωμαλία του παρελθόντος και τις συναφείς ευθύνες – για τις οποίες άνετα μπορεί κανείς να διατηρή τις απόψεις του και τις εκτιμήσεις του – είναι παραλογισμός ότι το δυναμικό κομμάτι κάθε λαού, η εργατική τάξη και τα εργαζόμενα εν γένει στρώματα του πληθυσμού, είναι δυνατόν επ’ άπειρον να διατηρούνται σε καραντίνα. Αριστεροί υπάρχουν εκατοντάδες εκατομμύρια, δισεκατομμύρια σ’ όλον τον κόσμο. Ο χαρακτηρισμός των σαν αντεθνικών δυνάμεων – σύνθημα του ΝΑΤΟ – υπηρετεί ιδιοτελείς επιδιώξεις.»

[Ο στρατός όργανο του έθνους, ναι – τιμάριο οποιουδήποτε, όχι! Άρθρο του Ηλία Ηλιού στην εφημερίδα «Αυγή», 1 Ιουνίου 1965]

~ Ο Ηλίας Ηλιού ως εκπρόσωπος της Ενιαίας Δημοκρατικής Αριστεράς επιχειρεί να τονίσει την αξία και τη δυναμική της παράταξής του απέναντι σε όσους θέλουν να την απομονώσουν και να την αποκλείσουν από την ισότιμη συμμετοχή στο δημόσιο βίο του τόπου. Έτσι, επισημαίνει πως η ΕΔΑ εκφράζει ένα μεγάλο τμήμα του Ελληνικού λαού, και μάλιστα το πιο παραγωγικό του τμήμα, αφού πρόκειται για ένα κόμμα που στηρίζεται από την εργατική τάξη. Ενώ, συνάμα, τονίζει πως ως πολιτική παράταξη δεν έχει κανένα σύμπλεγμα κατωτερότητας, αφού η δυναμική της είναι δεδομένη.

4. Επίθεση στο «ήθος του αντιπάλου»

Ορισμένες φορές αυτός που επιχειρηματολογεί, αντί να ανασκευάσει τα επιχειρήματα του αντιπάλου, κάνει μια προσωπική επίθεση εναντίον του, δηλαδή ασκεί κριτική στο χαρακτήρα του και στην ιδιωτική του ζωή· π.χ.: «Ο διευθυντής της εταιρείας Χ, που ανταγωνίζεται τα προϊόντα μας, δεν είναι καθόλου αξιόπιστο πρόσωπο. Σας πληροφορώ ότι η οικογενειακή του ζωή υπήρξε σκανδαλώδης. Εγώ τουλάχιστον ποτέ δε θα αγόραζα ένα προϊόν δικής τους εταιρείας».

Παραδείγματα:

«Ακούστε,

Εδώ που φτάσαμε, με τον κ. Τσίπρα δεν έχω τίποτε να πω!

Ποτέ στη ζωή μου δεν άκουσα τόσα πολλά ψέματα μαζεμένα, τόσες συκοφαντίες, τόσες ύβρεις, τόσες ασυναρτησίες, τόση ανευθυνότητα, τόση υποκρισία.

Δεν με ενδιαφέρει το παραλήρημά του. Δεν με αφορά!»

[Ομιλία Αντώνη Σαμαρά, 22 Μαΐου 2014]

~ Ο Αντώνης Σαμαράς προκειμένου να υπονομεύσει το κύρος και την αξία του πολιτικού του αντιπάλου, του Αλέξη Τσίπρα, του αποδίδει έμμεσα πλήθος αρνητικών χαρακτηρισμών, όπως ότι είναι ψεύτης, συκοφάντης, υβριστής, ασυνάρτητος, ανεύθυνος και υποκριτής, που βρίσκεται μάλιστα σε κατάσταση παραληρήματος.

«Υπενθυμίζω ότι υπέστη έλεγχον και επικρίσεις δια σωρείαν πράξεων και παραλείψεών της, ιδίαν πράξεων. Πρώτον της κατελογίσθη κατά κάποιον τρόπο ότι επιδιώκει μιαν χλιδήν ασιατικήν και μίαν πολυτέλειαν η οποία εξεδηλώθη εις κρουαζιέρας, εις σωρείαν θαλαμηγών και ανακτόρων, εις πολυδαπάνους τελετάς και προίκας, εις εξοργιστικά θέματα, όλως λ.χ. κάτι που είχε τόσον εντυπωσιάσει όλον τον λαόν, κάποιες 130 βαλίτσες, ή κάποια μονοπώλησις της αλιείας πέστροφας εις ένα ποτάμι. Της κατελογίσθη μία αντίληψις περίπου η οποία υπενθυμίζει την απόλυτον μοναρχίαν, οπότε η περιουσία του Φίσκους*, του δημοσίου ταμείου, και του μονάρχου εθεωρούντο ότι αποτελούν ένα ενιαίο σύνολον. Από κει και πέρα της κατελογίσθη και επεκρίθη μια πολυπραγμοσύνη προς ανάληψιν πρωτοβουλιών αι οποίαι αρμόζουν εις τας κρατικάς λειτουργίας και ιδίως εις την λειτουργίαν της Κοινωνικής Προνοίας και Παιδείας.»

[Αγόρευση Ηλία Ηλιού στη Βουλή για το νομοσχέδιο περί θωρακίσεως της Βασιλομήτορος Φρειδερίκης, 14 Δεκεμβρίου 1964]

*Φίσκος: το αυτοκρατορικό (βασιλικό) ταμείο

~ Ο Ηλίας Ηλιού στην αγόρευσή του, που στρέφεται κατά του νομοσχεδίου που πρόκειται να διασφαλίσει προνομιακή μεταχείριση στην βασιλομήτορα Φρειδερίκη, επισημαίνει όλα εκείνα τα στοιχεία για τα οποία η Φρειδερίκη έχει επικριθεί. Στοιχεία τα οποία αναδεικνύουν τον υπερβολικά πολυτελή βίο της, την κατασπατάληση δημόσιου χρήματος, αλλά και τη συνεχή τάση της να παρεμβαίνει σε πολιτικά ζητήματα, χωρίς ωστόσο να έχει ως πρόσωπο κάποια πολιτική θέση.   

«Άλλωστε, κατέρρευσε με πάταγο το τελευταίο παραμύθι της κυβέρνησης. Το παραμύθι της επιτυχίας. Όλοι έχουν καταλάβει πια  πόσο εγκληματική είναι η πολιτική της υποταγής και του υπάκουου μαθητή. Και αυτή η εξευτελιστική συμπεριφορά απέναντι στον κ. Σαμαρά από τη γερμανίδα Καγκελάριο προχθές στη Σύνοδο Κορυφής είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα του στρατηγικού αδιεξόδου στο οποίο βρίσκεται η κυβέρνηση. Και ξέρετε ο εξευτελισμός δεν αφορά μόνο την κυβέρνηση, αφορά και τη χώρα. Όσα είπε προχθές η κ. Μέρκελ στους δημοσιογράφους και η πλήρης απαξίωση προς τον πρωθυπουργό που ενάμισι χρόνο τώρα έχει γίνει χαλί να τον πατήσει, δεν είναι κατάντια μόνο για τον κ. Σαμαρά. Είναι και ντροπή για τη χώρα, όταν ο έλληνας πρωθυπουργός εισπράττει τη μια ταπείνωση μετά την άλλη.»

[Ομιλία Αλέξη Τσίπρα, 29-10-2013]

~ Ο Αλέξης Τσίπρας θέλοντας να υπονομεύσει το κύρος του Πρωθυπουργού, Αντώνη Σαμαρά, επισημαίνει τις επιλογές του εκείνες που δεν συνάδουν με το αξίωμά του. Ο Πρωθυπουργός, δηλαδή, εμφανίζεται δουλοπρεπής απέναντι στη γερμανίδα Καγκελάριο (έχει γίνει χαλί να τον πατήσει / πολιτική της υποταγής), με αποτέλεσμα να γίνεται δέκτης απαξίωσης από τη μεριά της· απαξίωση που ταπεινώνει τον ίδιο, και συνάμα εκθέτει όλη τη χώρα.

5. Επίκληση στην αυθεντία

Πολλές φορές ο πομπός, για να ενισχύσει την αξιοπιστία ενός επιχειρήματος, επικαλείται κάποια αυθεντία, η οποία συμμερίζεται τη συγκεκριμένη θέση, και συχνά παραθέτει ανάλογα αποσπάσματα. Ειδικά στον επιστημονικό λόγο η παράθεση τέτοιων αποσπασμάτων είναι αναμενόμενη και ως ένα βαθμό θεμιτή· με τον τρόπο αυτό ο συγγραφέας δείχνει ότι κατέχει τη σχετική βιβλιογραφία και ότι βασίζεται σε αξιόπιστες πηγές. Μερικές φορές, όμως, γίνεται κατάχρηση της επίκλησης στην αυθεντία, για να καλύψει ο πομπός την έλλειψη επιχειρημάτων. Υπάρχει μάλιστα η περίπτωση να επικαλείται δημοφιλή πρόσωπα, τα οποία είναι βέβαια αυθεντίες στον τομέα τους, αλλά δεν είναι ειδικοί στο θέμα που πραγματεύεται ο πομπός.

Παράδειγμα:

Η ελευθερία της σκέψεως είναι φορεύς της Μεταρρυθμίσεως. Εξατμίζει τα πάθη, ωριμάζει τας συνειδήσεις, κατασκευάζει τα πνεύματα. Και τοιουτοτρόπως, οδηγεί ειρηνικός προς το Μέλλον. Ενώ η κατάλυσις, καθώς και ο περιορισμός της σκέψεως, ανοίγει την σκοτεινήν οδόν της βίας, της συνωμοσίας, της στάσεως. Και δι’ αυτό όσοι καταδιώκουν την ελευθερίαν της σκέψεως, προφασιζόμενοι ότι υπηρετούν την τάξιν και την ειρήνην, ή πλανώνται ή ψεύδονται. Επειδή είναι εχθροί και της τάξεως και της ειρήνης. «Δεν στειρεύουν μόνον», όπως γράφει ο Λασσάλ, «την πηγήν αυτήν της τελειοποιήσεως, αλλά προσβάλλουν ακόμη και την δημοσίαν τάξιν, εξωθούν το Κράτος εις βιαίαν ανατροπήν και εις όλεθρον».

[Αγόρευση του Γ. Παπανδρέου στη Δίκη της Λαμίας, 22 Ιουνίου 1922]

Πανελλήνιες

Πανελλήνιες εξετάσεις 2012

Να βρείτε τους δύο τρόπους πειθούς που χρησιμοποιεί η συγγραφέας στην τελευταία παράγραφο και να τεκμηριώσετε την απάντησή σας με μία αναφορά για κάθε τρόπο.  

«Ιδού η απαρχή της προσπάθειας για γνώση και για αυτογνωσία, ιδού το πρώτο ερωτηματικό, το για πάντα αναπάντητο, ιδού η αυγή του μυστηρίου που οδήγησε τον άνθρωπο να γίνει πλάστης αθάνατου έργου, δημιουργός δηλαδή θεών. ∆άμασε η ελληνική τέχνη το ζώο πριν ανακαλύψει τον τέλειο άνθρωπο. Το συντροφικό συναπάντημα του ανθρώπου με τους θεούς διδάσκει η αρχαία αισθητική, στην προσπάθειά της να αιχμαλωτίσει την τέλεια μορφή την πάντα μετέωρη και πάντα τεταμένη προς μια ιδεατή πληρότητα, προς ένα αέναο γίγνεσθαι. Να γιατί η αρχαία τέχνη θα μένει πάντα πρωτοποριακά επίκαιρη και ζωντανή: είναι η τέχνη πυξίδα και σταθερός προσανατολισμός, αυτή που δεν γνώρισε αμηχανίες και αγνοεί τα αδιέξοδα, γι’ αυτό και εμπνέει κάθε αναγέννηση, γι’ αυτό και μένει η βάση κάθε πνευματικής παλιννόστησης προς το ουσιώδες, δηλαδή τη δημιουργία ελευθερίας.»

Στην τελευταία παράγραφο η συγγραφέας χρησιμοποιεί ως τρόπους πειθούς τη «επίκληση στο συναίσθημα» και την «επίκληση στη λογική».

Επίκληση στο συναίσθημα: Η επίκληση αυτή επιτυγχάνεται με την ποιητική λειτουργία του λόγου, με επαναλήψεις, ελλειπτικές διατυπώσεις και λέξεις συναισθηματικά φορτισμένες (ιδού η απαρχή... ιδού το πρώτο... ιδού η αυγή... το για πάντα αναπάντητο, την πάντα μετέωρη και πάντα τεταμένη, ιδεατή πληρότητα, τέλειο άνθρωπο, τέλεια μορφή, αέναο γίγνεσθαι), όπου κυριαρχεί η μεταφορική -συνυποδηλωτική- χρήση του λόγου (ιδού η αυγή του μυστηρίου,  είναι η τέχνη πυξίδα, δάμασε η ελληνική τέχνη το ζώο). Επίσης, εντοπίζουμε στοιχεία αφήγησης (Δάμασε η ελληνική τέχνη το ζώο πριν ανακαλύψει τον τέλειο άνθρωπο), αλλά και περιγραφής (την τέλεια μορφή την πάντα μετέωρη και πάντα τεταμένη προς μια ιδεατή πληρότητα, προς ένα αέναο γίγνεσθαι).

Με την επίκληση στο συναίσθημα η συγγραφέας επιχειρεί να μεταδώσει στον αναγνώστη την αίσθηση θαυμασμού που προκαλεί η αρχαιοελληνική τέχνη, καθώς και να αποδώσει με την ποιητικότητα του λόγου την έμπνευση που προκαλεί η θέασή της.

Επίκληση στη λογική: Η επίκληση στη λογική επιτυγχάνεται με τη διατύπωση ενός επιχειρήματος, το συμπέρασμα του οποίου είναι πως «η αρχαία τέχνη θα μένει πάντα πρωτοποριακά επίκαιρη και ζωντανή». Οι ιδέες-προκείμενες που θεμελιώνουν αυτή τη θέση δίνονται στο κείμενο αμέσως μετά: «είναι η τέχνη πυξίδα και σταθερός προσανατολισμός... δηλαδή τη δημιουργία ελευθερίας.»

Πανελλήνιες 2003

Ποιους τρόπους και ποια µέσα πειθούς χρησιµοποιεί ο συγγραφέας στην τέταρτη και πέµπτη παράγραφο του κειµένου; Να δώσετε ένα παράδειγµα για κάθε περίπτωση.

4^η

Θα έπρεπε, ακόµα, από εδώ και εµπρός οι άνθρωποι (µιλάω για τις πλούσιες χώρες) να δεχτούν ένα αξιοπρεπές αλλά λιτό βιοτικό επίπεδο και να παραιτηθούν από την ιδέα ότι ο κεντρικός στόχος της ζωής τους είναι να αυξάνεται η κατανάλωσή τους κατά 2 µε 3% το χρόνο. Για να το δεχτούν αυτό, θα έπρεπε κάτι άλλο να δίνει νόηµα στη ζωή τους. Αυτό το άλλο είναι η ανάπτυξη των ανθρώπων αντί για την ανάπτυξη των σκουπιδοπροϊόντων.

5^η

Η ανάπτυξη, βέβαια, των ανθρώπων αντί για την ανάπτυξη των σκουπιδοπροϊόντων θα απαιτούσε µιαν άλλη οργάνωση της εργασίας, η οποία θα έπρεπε να παύσει να είναι αγγαρεία και να γίνει πεδίο προβολής των ικανοτήτων του ανθρώπου˙ µιαν αληθινή δηµοκρατία που θα συνεπαγόταν τη συµµετοχή όλων στη λήψη των αποφάσεων˙ µιαν άλλη οργάνωση παιδείας, ώστε να διαπλάθονται πολίτες ικανοί «να άρχουν και να άρχονται βάσει των νόµων» σύµφωνα µε τη θαυµάσια έκφραση του Αριστοτέλη.

~ Ο συγγραφέας αξιοποιεί ως τρόπους πειθούς: την επίκληση στη λογική, την επίκληση στην αυθεντία, αλλά και την επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη.

Επίκληση στη λογική: Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί επιχειρήματα προκειμένου να υποστηρίξει την άποψή του.

Π.χ. Στην 4^η παράγραφο θέλοντας να στηρίξει τη θέση του πως οι άνθρωποι θα πρέπει να δεχτούν «ένα αξιοπρεπές αλλά λιτό βιοτικό επίπεδο», που θα τους απομακρύνει από τη λανθασμένη επιδίωξη της διαρκούς αύξησης της κατανάλωσης, επισημαίνει πως θα πρέπει να βρεθεί κάτι άλλο να δίνει νόημα στη ζωή τους· προσδιορίζοντας συνάμα αυτό το κάτι άλλο, ως την ανάπτυξη των ανθρώπων.

Χρησιμοποιεί επίσης ένα στατιστικό στοιχείο ως τεκμήριο: «να παραιτηθούν από την ιδέα ότι ο κεντρικός στόχος της ζωής τους είναι να αυξάνεται η κατανάλωσή τους κατά 2 µε 3% το χρόνο».

Επίκληση στο συναίσθημα: Ο συγγραφέας αποσκοπώντας να αναδείξει το λανθασμένο της προσήλωσης στην κατανάλωση, χρησιμοποιεί μια συναισθηματικά φορτισμένη λέξη «των σκουπιδοπροϊόντων», ώστε να προκαλέσει στους αναγνώστες το αίσθημα της αποτροπής απέναντι στα προϊόντα του δεσπόζοντος καταναλωτισμού.

Επίκληση στην αυθεντία: Ο συγγραφέας παραθέτει τα λόγια του Αριστοτέλη στην 5^η παράγραφο: «ώστε να διαπλάθονται πολίτες ικανοί «να άρχουν και να άρχονται βάσει των νόµων» σύµφωνα µε τη θαυµάσια έκφραση του Αριστοτέλη».

Πανελλήνιες 2006

«Η μεγάλη αντοχή [...] στη χαρά της νίκης». Στη συγκεκριμένη παράγραφο να διερευνήσετε:

α. Ποιον τρόπο πειθούς επιστρατεύει ο συγγραφέας;

β. Ποια μέσα πειθούς χρησιμοποιεί; Να αναφέρετε ένα παράδειγμα για κάθε περίπτωση.

Η μεγάλη αντοχή του πνευματικού δημιουργού γεννιέται και συντηρείται, κατά κύριο λόγο, από την ψυχή του. Η φλογερή αγάπη προς το έργο του και η πίστη η αδιάσειστη στον προορισμό αυτού του έργου είναι οι μεγάλες πηγές της δύναμής του. Αυτές δεν τον αφήνουν (και στην περίπτωση ακόμη της κλονισμένης υγείας) να λυγίσει. Ο άνθρωπος που αγαπάει και πιστεύει αυτό που κάνει, ζει όρθιος με την ψυχή του. Αυτή τον διατηρεί ακμαίο, νέο, δροσερό. Και επειδή την αγάπη και την πίστη τη βρίσκει μόνο εκείνος που με ορισμένη πνευματική τοποθέτηση δίνει περιεχόμενο, πρόγραμμα, νόημα στη ζωή του, και δικαίωση του μόχθου του θεωρεί την εκτέλεση αυτού του προγράμματος (την «πλήρωση του νοήματος» της ζωής), η πνευματική τοποθέτηση είναι, σε τελευταίαν ανάλυση, το στοιχείο που τροφοδοτεί την αντοχή του δημιουργού (απέναντι στη φθορά που φέρνει ο κάματος, αλλά και απέναντι στους κλυδωνισμούς της ζωής, στο φυσικό και στον ηθικό «πόνο»). Ο κοινός άνθρωπος που δεν είναι κατά τον ίδιο τρόπο τοποθετημένος, εύκολα εξαντλείται και καταρρέει όταν χτυπηθεί από ένα ανεπάντεχο δεινό ή όταν η υπέρμετρη δουλειά αρχίσει να φθείρει την υγεία του. Ο πνευματικά τοποθετημένος δημιουργός δεν γκρεμίζεται εύκολα ούτε από τη νόσο, ούτε από τα γερατειά, ούτε από τις απογοητεύσεις και τα πένθη, τα ατυχήματα της ζωής, και όπως ο πολυάσχολος και προκομμένος άνθρωπος δεν «ευκαιρεί»,  καθώς λέμε, ν’ αρρωστήσει, έτσι κι αυτός, με την προσήλωσή του στο νόημα που έχει δώσει στη ζωή του, δεν «ευκαιρεί» ούτε τον κόπο να αισθανθεί ούτε τη φθορά — και φτάνει στο τέρμα του βίου σαν τον αθλητή που πέφτει επιτέλους για να αναπαυθεί στη χαρά της νίκης.

α) Ο συγγραφέας ως κύριο τρόπο πειθούς χρησιμοποιεί την επίκληση στο συναίσθημα. Προκειμένου δηλαδή να στηρίξει την άποψή του για τη δύναμη και την αντοχή του πνευματικού δημιουργού, καταφεύγει σε μια παρουσίαση που αποσκοπεί στο να προκαλέσει το θαυμασμό και τη συγκίνηση του αναγνώστη.

β) Τα μέσα που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας είναι:

- Ποιητική λειτουργία της γλώσσας, σε συνδυασμό με λέξεις συναισθηματικά φορτισμένες: π.χ. Η φλογερή αγάπη / οι μεγάλες πηγές της δύναμής του / ζει όρθιος με την ψυχή του / και φτάνει στο τέρμα του βίου σαν τον αθλητή που πέφτει επιτέλους για να αναπαυθεί στη χαρά της νίκης

- Στοιχεία περιγραφής και αφήγησης: π.χ. Ο πνευματικά τοποθετημένος δημιουργός δεν γκρεμίζεται εύκολα ούτε από τη νόσο, ούτε από τα γερατειά, ούτε από τις απογοητεύσεις και τα πένθη, τα ατυχήματα της ζωής...

- Ειρωνικό χιούμορ, το οποίο προκύπτει από τη μεταφορική χρήση της λέξης «ευκαιρεί»: ο πολυάσχολος και προκομμένος άνθρωπος δεν «ευκαιρεί»,  καθώς λέμε, ν’ αρρωστήσει / δεν «ευκαιρεί» ούτε τον κόπο να αισθανθεί ούτε τη φθορά

Επαναληπτικές Πανελλήνιες 2009

Να εντοπίσετε στο κείμενο δύο (2) περιπτώσεις επίκλησης στην αυθεντία.

Κάθε γλώσσα είναι καθρέφτισμα της νοοτροπίας και της ηθοτροπίας των ανθρώπων του οικείου λαού, αλλά και στοιχείο έκδηλο της διαφοριστικής του από τους «ξένους» λαούς ιδιοσυστασίας του. Είναι όμως και παιδαγωγός των ανθρώπων κάθε λαού η εθνική του γλώσσα, καθώς με την εκμάθηση και χρήση της η κάθε γενεά του εμβαπτίζεται κάπως στον πολιτισμό, τον δημιουργημένο από τις προηγούμενες γενεές του. Αποτελεί άρα για κάθε λαό η γλώσσα του κύριο πνευματικό αγαθό του. Και είναι πρώτιστο καθήκον των συγγραφέων και των δημοσιογράφων, ως υπεύθυνων για τη διαφύλαξη του εθνικού αυτού πλούτου η αδιάλειπτη μέριμνα προς ανεπιτήδευτη καλλιέπεια, με ορθή χρήση των λέξεων και άψογη τήρηση των κανόνων της γραμματικής, της φιλοσοφικής αυτής νομοθεσίας της γλώσσας. Και αυτό ισχύει κατ’ εξοχήν, όταν πρόκειται για την υπό διάπλαση πάλι στην εποχή μας ελληνική γλώσσα, την δίκαια υμνημένη στην αρχαία μορφή της από τον Gibbon, ως «μουσικώτατη και γονιμώτατη γλώσσα...» και από τον Παλαμά [...] με στίχους του ποιήματος «Ασκραίος»: «τα λόγια της ευφραίνουν / των αηδονιών τα ονείρατα και των περιστεριών / και τους αλαφροΐσκιωτους μαγεύουν». Εξ άλλου, την ευλαβική φροντίδα για τη γλώσσα παραγγέλλει ο Διονύσιος Σολωμός, ο εμπνευσμένος αυτός αλαφροΐσκιωτος,  με τη δήλωσή του «Μήγαρις έχω άλλο στο νου, πάρεξ ελευθερία και γλώσσα;».

~ Επίκληση στην αυθεντία έχουμε στα σημεία όπου παρατίθενται τα λόγια του Παλαμά, του Σολωμού και του Gibbon.

Πανελλήνιες 2009

Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί ως τρόπο πειθούς και την επίκληση στην αυθεντία. Να εντοπίσετε το συγκεκριμένο τρόπο πειθούς στο κείμενο και να αιτιολογήσετε τη χρήση του.

Υπάρχουν σοβαροί λόγοι να πιστεύουμε πως ο πολιτισμός μας έχει παρεκκλίνει, αν δεν έχει πάρει ολότελα στραβό δρόμο κάτω από την επίδραση σκοτεινών εκμεταλλευτών. Μόνη ελπίδα να διορθωθεί η πορεία του,  όσο θα είναι ακόμα καιρός, το βιβλίο. Ο Βολταίρος είχε πει κάποτε πως τον κόσμο τον κυβερνάνε τα βιβλία. Σήμερα πρέπει ένας άλλος λόγος, ακόμα πιο κρίσιμος, να ειπωθεί:  Πως ο κόσμος, αν σωθεί, θα το χρωστάει στο βιβλίο. Γιατί αυτό το γκόλφι της ανθρωπιάς έχει τη δύναμη να ξορκίζει τα δαιμόνια, να εξυγιαίνει την ατμόσφαιρα, να οπλίζει τη λυτρωτική φαντασία, να ξυπνάει την αυτογνωσία, ν’ ανάβει το μάτι, να στυλώνει το φρόνημα, να ψυχώνει το χέρι. Η μάχη του ανθρώπου δεν θα χαθεί ενόσω θα υπάρχει καταφυγή του Λόγου, το βιβλίο.

~ Ο συγγραφέας αξιοποιεί την επίκληση στην αυθεντία, παραθέτοντας μια ρήση του Βολταίρου, προκειμένου να παρουσιάσει με έμφαση την αξία του βιβλίου.

Πανελλήνιες 2007

Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί ως τρόπο πειθούς, εκτός των άλλων, και την επίκληση στην αυθεντία. Να εντοπίσετε δύο περιπτώσεις επίκλησης στην αυθεντία.

Το αναπόφευκτο ατόπημα του ανθρωπισμού είναι η διολίσθησή του στον ατομικισμό. Ο Humanismus (ανθρωπισμός, ουμανισμός) κατάντησε Individualismus (ατομικισμός). Λέμε άνθρωπος και εννοούμε άτομο. Μιλούμε για τον πολίτη και έχουμε στον νου τον ιδιώτη. Αναφερόμαστε στον εαυτό μας και εξυπονοούμε το εγώ μας σε τέτοιο βαθμό, ώστε να λησμονούμε τον άλλο που συνυπάρχει μαζί μας και το όλον μέσα στο οποίο συνανήκει το εγώ μας μαζί με καθένα άλλο του. Οι λογοτέχνες προφήτευαν από τον προπερασμένο αιώνα ήδη: «Όλοι στον αιώνα μας χώρισαν και γίνανε μονάδες, ο καθένας αποτραβιέται στη μοναξιά του, ο καθένας απομακρύνεται απ’ τον άλλον, κρύβεται και κρύβει το έχει του και καταλήγει ν’ απωθεί τους ομοίους του και ν’ απωθείται απ’ αυτούς» (Ντοστογιέφσκι).

[…]

Για να υπερβεί ο ανθρωπισμός την κρίση του απαιτείται να προβεί σε μια μόνο σωτήρια πρωτοβουλία: να αποποιηθεί τον ατομικισμό. Για να μιλήσουμε με την γλώσσα των ποιητών μας: «Το καίριο στη ζωή αυτή κείται πέραν του ατόμου. Με τη διαφορά ότι, αν δεν ολοκληρωθεί κανείς ως άτομο —κι όλα συνωμοτούν στην εποχή μας γι’ αυτό— αδυνατεί να το υπερβεί» (Ελύτης). Ο ανθρωπισμός χρειάζεται, αλλά δεν αρκεί έτσι όπως κατάντησε, δηλαδή σαν ατομικισμός.  Απαιτείται ο ανθρωπισμός και περιττεύει ο ατομικισμός. Είναι επιτακτική ανάγκη των καιρών μας να περάσουμε από την εξατομίκευση του ανθρώπου στον εξανθρωπισμό του ατόμου. Με δυο λόγια, πρέπει να απελευθερώσουμε τον ανθρωπισμό από τον ατομικισμό. Όταν ο άνθρωπος αυτοπεριορίζεται στο άτομο, τότε αυτοχειριάζεται υπαρξιακά. Ο ατομικισμός είναι το καρκίνωμα του ανθρωπισμού.

~ Επίκληση στην αυθεντία έχουμε στα σημεία όπου ο συγγραφέας παραθέτει τα λόγια του Ντοστογιέφσκι και του Ελύτη