Ονοματικοί Ετερόπτωτοι Προσδιορισμοί

Ονοματικοί Ετερόπτωτοι Προσδιορισμοί

Οι ονοματικοί ετερόπτωτοι προσδιορισμοί είναι ονόματα ή αντωνυμίες σε διαφορετική πτώση από τα ονόματα ή τις άλλες λέξεις που  προσδιορίζουν.

→ καθ’ ὅσον οἷός τ’ ἦν ὁ πατὴρ καὶ οἱ τοῦ πατρὸς φίλοι ὄντες ὁμότεχνοι

η γενική του πατρός προσδιορίζει την ονομαστική οἱ φίλοι

 

Σε ποιες κατηγορίες χωρίζονται;

Ανάλογα με την πτώση στην οποία βρίσκονται, χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες:

α) ετερόπτωτοι προσδιορισμοί σε γενική

β) ετερόπτωτοι προσδιορισμοί σε δοτική

γ) ετερόπτωτοι προσδιορισμοί σε αιτιατική

α) ετερόπτωτοι προσδιορισμοί σε γενική 

Η γενική ως ετερόπτωτος ονοματικός προσδιορισμός διακρίνεται στα ακόλουθα είδη:

 

α) Γενική κτητική, συγγένειας ή καταγωγής

Φανερώνει τον κτήτορα, δηλαδή αυτόν που κατέχει ένα πράγμα.

→ Ἡ πόλις ἡμῶν ἐτίμα καὶ τότε τοὺς ἀγαθούς.

→ ἀλλὰ μὴν καὶ ἀνθρώπου γε ψυχή, ἥ, εἴπερ τι καὶ ἄλλο τῶν ἀνθρωπίνων, τοῦ θείου μετέχει

→ καθ’ ὅσον οἷός τ’ ἦν ὁ πατὴρ καὶ οἱ τοῦ πατρὸς φίλοι ὄντες ὁμότεχνοι

Παρατήρηση:

α) Γενική κτητική αποτελεί και η γενική των κύριων ονομάτων, η οποία προσδιορίζει ουσιαστικά που δηλώνουν συγγένεια ή καταγωγή.

→ Ἐμπεδοκλῆς Μέτωνος ἦν υἱός.

β) Γενική κτητική αποτελεί και η γενική η οποία προσδιορίζει επίθετα που δηλώνουν συγγένεια, φιλία ή έχθρα, όπως τα: οἰκεῖος, συγγενής, κοινός, ἱερός, ἑταῖρος (= φίλος), ξένος (= φίλος από φιλοξενία), φίλος, ἐπιτήδειος (φίλος οικείος), εὔνους (= φιλικός), ἴδιος (= ιδιαίτερος), ἐχθρός, πολέμιος, ἐχθρικός κ.ά.

→ Ἐπιθυμεῖς φίλος αὐτοῦ εἶναι;

→ Οὗτος πολέμιος τοῦ δήμου τοῦ Ἀθηναίων ἦν.

β) Γενική του δημιουργού

Η γενική του δημιουργού φανερώνει αυτόν που δημιουργεί κάτι, ενώ η λέξη που προσδιορίζει φανερώνει το δημιούργημα.

→ Ἀνάγνωθι πρῶτον τὸν Σόλωνος νόμον.

→ Τὰ τοῦ Ἡρακλέους ἔργα ξὺν πόνῳ ἐγένετο.

γ) Γενική διαιρετική ή του όλου

Η γενική διαιρετική ή του όλου ανερώνει κάποιο σύνολο και η λέξη που προσδιορίζει η γενική φανερώνει ένα μέρος του συνόλου.

→ Οἱ νέοι τῶνὁπλιτῶν

Παρατήρηση: 

α) Η γενική διαιρετική συνήθως βρίσκεται πριν ή μετά από λέξεις που φανερώνουν αριθμό ή ποσό, καθώς και μετά από εμπρόθετους προσδιορισμούς.

→ ἐκεῖθεν δὲ λαβὼν τῶν νεῶν εἴκοσιν ἔπλευσε

→ Εἰς τοσοῦτον κακίαςἦλθεν...

β) Η γενική διαιρετική συχνά προσδιορίζει επίθετα υπερθετικού βαθμού, καθώς και επίθετα ή αντωνυμίες ουδέτερου γένους.

→ Οἱ μέγιστοι τῶν ποταμῶν ἐκ τῶν μεγίστων ῥέουσιν ὀρῶν. > επίθετο υπερθετικού βαθμού

→ Τὸ πολὺ τοῦ Ἑλληνικοῦ οὕτως ἐπείσθη. > επίθετο

→ Εἰς τοῦτο μανίας ἀφικόμην. > αντωνυμία ουδέτερου γένους

δ) Γενική της ύλης

Η γενική της ύλης φανερώνει την ύλη από την οποία είναι κατασκευασμένη η προσδιοριζόμενη λέξη.

→ εἰπεῖν δὲ ἡμᾶς ὅτι δεδογμένον ἡμῖν εἴη δύο μὲν τάλαντα ἀργυρίου διδόναι οἱ ἀντὶ τῶν ἑκατὸν μνῶν

ε) Γενική του περιεχόμενου 

Η γενική του περιεχόμενου φανερώνει το περιεχόμενο της προσδιοριζόμενης λέξης.

→ κρήνη δὲ ἡδέος ὕδατος

→ ἀγέλη βοῶν

στ) Γενική της ιδιότητας

Η γενική της ιδιότητας φανερώνει την ηλικία, το μέγεθος, το βάρος ή κάποιο άλλο γνώρισμα της προσδιοριζόμενης λέξης. Συχνά συνοδεύεται από αριθμητικό ή από επίθετο που δηλώνει ποσό.

→ Ὁδὸς πέντε ἡμερῶν

→ καὶ τοῦ Πειραιῶς ξὺν Μουνιχίᾳ ἑξήκοντα μὲν σταδίων ὁ ἅπας περίβολος,

→ τὰ δὲ μακρὰ τείχη πρὸς τὸν Πειραιᾶ τεσσαράκοντα σταδίων, ὧν τὸ ἔξωθεν ἐτηρεῖτο·

οὐ τῷ πλήθει τῶν ἐτῶν πρὸς τὸ φρονεῖν εὖ διαφέρομεν ἀλλήλων

ζ) Γενική της αξίας ή του τιμήματος

Η γενική της αξίας ή του τιμήματος δηλώνει την υλική ή ηθική αξία της προσδιοριζόμενης λέξης. Συνήθως με γενική της αξίας συντάσσονται τα επίθετα: ἄξιος, ἀνάξιος, ἀντάξιος, ἀξιόχρεως (= άξιος, αξιόπιστος), ὠνητός, τίμιος, ἄτιμοςκ.ά.

→ Κατέλιπε πέντε ταλάντων οὐσίαν.

→ δέκα μνῶν χωρίον

→ Ἐδωρήσατο φιάλην ἀργυρᾶν ἀξίαν δέκα μνῶν.

η) Γενική της αιτίας 

Η γενική της αιτίας φανερώνει την αιτία για την οποία γίνεται αυτό που δηλώνει η προσδιοριζόμενη λέξη.

→ γίγνεται γὰρ δὴ καὶ παισὶ πρὸς ἀλλήλους ὥσπερ ἀνδράσιν ἐγκλήματα καὶ κλοπῆς καὶ ἁρπαγῆς καὶ βίας καὶ ἀπάτης καὶ κακολογίας...

(= Γιατί, καθώς είναι φυσικό, συμβαίνουν και μεταξύ των παιδιών, όπως ακριβώς και μεταξύ των αντρών, παραπτώματα και για κλοπή, και γι' αρπαγή, και για κακολογία...)

Παρατήρηση:

α) Η γενική της αιτίας προσδιορίζει επίθετα ή ουσιαστικά δικανικής σημασίας, όπως αἴτιος, ἀναίτιος (= αθώος), ἔνοχος, ὑπαίτιος, ὑπεύθυνος, ὑπόδικος, ἀγών (= δίκη), αἰτία (= κατηγορία), γραφή (= έγγραφη καταγγελία), δίκη κ.ά.

→ γραφὴ ὕβρεως

→ γραφὴ ἀσεβείας

→ Οὐδεὶς ἔνοχός ἐστι λιποταξίου οὐδὲ δειλίας.

β) Η γενική της αιτίας προσδιορίζει επίθετα ή ουσιαστικά που δηλώνουν κάποιο ψυχικό πάθος: εὐδαίμων, μακάριος, θαυμάσιος, φόβος, λύπη, ὀργή, χαρά, δόξα κ.ά.

→ Εὐδαίμων μοι ἐφαίνετο καὶ τοῦ τρόπου καὶ τῶν λόγων.

γ) με γενική της αιτίας συντάσσονται τα ρήματα φεύγω, ἁλίσκομαι και κρίνομαι, όταν έχουν δικαστική έννοια.

→ ἄλλως τε μέντοι νὴ Δία πάντως καὶ ἀσεβείας φεύγοντα ὑπὸ Μελήτου τουτουΐ.

(= προπαντός, μα το Δία, από τη στιγμή που με μήνυσε για ασέβεια αυτός εδώ ο Μέλητος.)

θ) Γενική υποκειμενική 

Η γενική υποκειμενική φανερώνει το υποκείμενο κάποιας ενέργειας· η ενέργεια δηλώνεται με τη λέξη που προσδιορίζει η γενική.

→ Διὰ τάχους ἡ νίκη τῶν Ἀθηναίων

Η γενική υποκειμενική αποδεικνύεται αν μετατρέψουμε την προσδιοριζόμενη λέξη σε ρήμα ενεργητικής φωνής· τότε η γενική θα είναι το υποκείμενο του ρήματος:

Διὰ τάχους ἡ νίκη τῶν Ἀθηναίων

ἡ νίκη > ρήμα ἐνίκησαν // υποκείμενο > οἱ >Ἀθηναῖοι

ι) Γενική αντικειμενική 

Η γενική αντικειμενική φανερώνει το αντικείμενο κάποιας ενέργειας· η ενέργεια δηλώνεται με τη λέξη που προσδιορίζει η γενική.

→ Διδάσκαλος τῶν παίδων ἐγένετο

Η γενική αντικειμενική αποδεικνύεται αν μετατρέψουμε την προσδιοριζόμενη λέξη σε ρήμα ενεργητικής φωνής· τότε η γενική θα είναι το αντικείμενο του ρήματος:

→ Διδάσκαλος τῶν παίδων ἐγένετο

διδάσκαλος > ρήμα διδάσκει // αντικείμενο τοὺς παῖδας 

Παρατήρηση:

Με γενική αντικειμενική συντάσσονται ονόματα (ουσιαστικά ή επίθετα) ομόρριζα με ρήματα που δέχονται αντικείμενο σε γενική.

Επίθετα που συντάσσονται με γενική αντικειμενική είναι κυρίως όσα σημαίνουν: 

1. Μνήμη ή λήθη: μνήμων, ἀμνήμων, ἐπιλήσμων κ.ά.

→ μνήμων τῶν εὐεργετῶν

2. Επιμέλεια ή αμέλεια, φειδώ ή αφειδία: ἐπιμελής, ἀμελής, ολίγωρος, φειδωλός, ἀφειδή κ.ά.

ἐπιμελὴς ἀγαθῶν

3. Κυριότητα, εξουσία ή το αντίθετο: ἐγκρατής, κύριος, ἀκράτωρ, ὑπήκοος κ.ά.

Ἐγκρατὴς γέγονε πολλῶν χρημάτων

4. Εμπειρία ή απειρία, επιτυχία ή αποτυχία: ἔμπειρος, ἐπιστήμων, ἄπειρος, ἀήθης, ἐπιτυχής, ἀποτυχής κ.ά.

ἔμπειρος πολέμου καὶ ἀγώνων

5. Συμμετοχή, πλησμονή: μέτοχος, κοινωνός, μεστός, πλήρης, ἔμπλεως κ.ά.

Ἡ νεότης ἐλπίδος πλήρης ἐστίν. 

6. Χωρισμό, στέρηση, απομάκρυνησ, απαλλαγή: ἁγνός, ἄγονος, ἀμέτοχος, ἄμοιρος, ἀπαίδευτος, γυμνός, ἐλεύθερος, ἐνδεής, ἔρημος, κενός, ὀρφανός κ.ά.

Ἔστι δὲ ὀμίχλη ἀτμώδης ἀναθυμίασις ἄγονος ὕδατος

ὀρφανός μητρός

7. Διαφορά: ἄλλος, ἀλλότριος, διάφορος, ἕτερος κ.ά. Η γενική που εξαρτάται από τα επίθετα αυτά χαρακτηρίζεται και συγκριτική.

Ἐπιστήμη ἐπιστήμης διάφορος.

ια) Γενική συγκριτική

Η γενική συγκριτική δηλώνει το πρόσωπο ή το πράγμα με το οποίο συγκρίνεται ένα άλλο όμοιό του, αποτελώντας το β' όρο της σύγκρισης. Με γενική συγκριτική συντάσσονται: 

1. Επίθετα συγκριτικού βαθμού ή επίθετα που έχουν συγκριτική σημασία: πρότερος, ὕστερος, διπλάσιος, πολλαπλάσιος κ.ά.

→ Πολλῶν γὰρ χρημάτων κρείττων ὁ παρὰ τοῦ πλήθους ἔπαινος.

→ Πρότερος τοῦ λοχαγοῦ ἐπορεύετο. 

2. Επίθετα υπερθετικού βαθμού, όταν αυτό που συγκρίνεται δεν αποτελεί μέρος αυτού που δηλώνει η γενική.

→ Ναυμαχία γὰρ αὕτη μεγίστη δὴ τῶν πρὸ αὐτῆς γεγένηται. > γενική συγκριτική

3. Στην αντίθετη περίπτωση η γενική είναι διαιρετική.

→ Σαγγάριος μέγιστός ἐστι τῶν ἐν Βιθυνίᾳ ποταμῶν > γενική διαιρετική

β) ετερόπτωτοι προσδιορισμοί σε δοτική

Η δοτική ως ετερόπτωτος ονοματικός προσδιορισμός διακρίνεται στα ακόλουθα είδη:

α) Δοτική αντικειμενική

Η δοτική αντικειμενική φανερώνει το αντικείμενο κάποιας ενέργειας· η ενέργεια δηλώνεται με τη λέξη που προσδιορίζει η δοτική.

→ Ἦσαν γὰρ τοῖς Ἀθηναίοις οἱ ἱππεῖς ὠφέλιμοι. 

Η δοτική αντικειμενική αποδεικνύεται αν μετατρέψουμε την προσδιοριζόμενη λέξη σε ρήμα ενεργητικής φωνής· τότε η δοτική θα είναι το αντικείμενο του ρήματος:

Ἦσαν γὰρ τοῖς Ἀθηναίοις οἱ ἱππεῖς ὠφέλιμοι.

ὠφέλιμοι > ρήμα ὠφελοῦσιν // τοὺς Ἀθηναίους 

Με δοτική αντικειμενική συντάσσονται ονόματα ομόρριζα που δέχονται αντικείμενο σε δοτική.

Επίθετα που συντάσσονται με δοτική αντικειμενική είναι κυρίως όσα σημαίνουν:

1.Ωφέλεια ή βλάβη: ὠφέλιμος, βλαβερός, ἐπιζήμιο κ.ά.

→ Ἦσαν γὰρ τοῖς Ἀθηναίοις οἱ ἱππεῖς ὠφέλιμοι.

2.Φιλία ή έχθρα: εὐμενής, εὔνους, ἐπιτήδειος, φίλος, δυσμενής, δύσνους, ἐναντίος, ἐχθρός, πολέμιος κ.ά.

→ Βασιλεὺς γὰρ καὶ τύραννος ἅπας ἐχθρὸς ἐλευθερίᾳ νόμοις ἐναντίος.

3. Ευπείθεια ή υποταγή: εὐπειθής, πιστός, ὑπήκοος, ἀπειθής κ.ά.

→ Πρῶτον τὸν στρατηγὸν δεῖ εὐπειθέστατον τοῖς νόμοις εἶναι.

4. Ακολουθία ή διαδοχή: διάδοχος, ἑπόμενος κ.ά.

→ διάδοχος Κλεάνδρῳ 

5. Προσέγγιση ή μείξη: γείτων, ὅμορος, πλησίος, ἄμικτος κ.ά.

→ Ἐγώ, ὦ ἄνδρες Ἕλληνες, γείτων οἰκῶ τῇ Ἑλλάδι.

6. Ταυτότητα ή ομοιότητα: ὁ αὐτός, ὅμοιος, παραπλήσιος, ἀνόμοιος

→ Ὁμοίαν ταῖς δούλαις εἶχε τὴν ἐσθήτα.

7. Ισότητα ή συμφωνία: ἴσος, ἰσόπαλος, ἰσόρροπος, σύμφωνος, ἄνισος

→ σύμφωνος τῷ ὀνόματι 

8. "Αρμόζει" ή "ταιριάζει" και τα αντίθετα: ἁρμόδιος, πρεπώδης, ἀνάρμοστος, ἀπρεπής κ.ά.

→ Μέθη φύλαξιν ἀπρεπέστατον

9. Τα σύνθετα επίθετα με τις προθέσεις: ἐν, σύν: ἔμφυτος, ἐντριβής, σύμφυτος, συμφυής, σύμμαχος κ.ά.

→ Ἡ τύχη οὐκ ἔστι σύμμαχος τοῖς μὴ δρῶσι.

β) Δοτική της αναφοράς 

Η δοτική της αναφορά προσδιορίζει επίθετα όπως: ἀσθενής, δεινός, καλός, δυνατός, εὐπροσήγορος, ἱκανός, ἰσχυρός, τραχύς, φοβερός, ταχύς κ.ά.

→ ἀσθενὴς τῷ σώματι

→ ταχὺς τοῖς ποσἰ

→ εὐπροσήγορος τῷ λόγῳ

γ) ετερόπτωτοι προσδιορισμοί σε αιτιατική

 

Αιτιατική της αναφοράς

Η αιτιατική που προσδιορίζει ετερόπτωτα ένα όνομα δηλώνει αναφορά.

Μεταφράζεται: "ως προς" ή "στο"

→ Τυφλὸς τὰ τ' ὦτα τόν τε νοῦν τά τ' ὄμματ' εἶ

Παρατήρηση:

Συχνές αιτιατικές της αναφοράς είναι οι λέξεις: τὸν ἀριθμόν, τὸ βάθος, τὸ εὖρος. τὸ μέγεθος, τὸ μῆκος, τὸ πλῆθος, τὸ ὕψος κ.ά.

→ Πύργος στερὸς ᾠκοδόμηται, σταδίου καὶ τὸ μῆκος καὶ τὸ εὖρος.

→ Τεῖχος πλίνθινον ᾠκοδόμητο, τὸ μὲν εὖρος πεντήκοντα ποδῶν, τὸ δὲ ὕψοςἑκατόν.

Βιβλιογραφία

Συντακτικό Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας Α', Β', Γ' Γυμνασίου, Πολυξένη Μπίλλα, ΟΕΔΒ, Αθήνα, Έκδοση Α 2007

Συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής, Α. Β. Μουμτζάκης, ΟΕΔΒ, Αθήνα, Έκδοση 2006

Συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας (σε 66 ενότητες), Ν.Σπ. Ασωνίτη, Β.Δ. Αναγνωστόπουλου, Αθήνα χ.χ.

Συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας, Λιναρδής Ιωάννης, εκδ. Χατζηθωμά, Θεσσαλονίκη, 2009

Συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας, Καραδήμος Ιωάννης, εκδ. Φίλιππος, Θεσσαλονίκη, 1992

Συντακτικόν της Ελληνικής Γλώσσης, Κωνσταντίνος Σ. Κατεβαίνης, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, 1978