Σχήματα Λόγου στη Νεοελληνική Γλώσσα

ΣΧΗΜΑΤΑ ΛΟΓΟΥ

– Μερικές φορές ο λόγος (προφορικός ή γραπτός) παρουσιάζει ιδιορρυθμίες·χρησιμοποιούνται δηλαδή κάποιοι εκφραστικοί τρόποι διαφορετικοί από τους κανονικούς, ως προς τη θέση των λέξεων (αλλάζει η κανονική σειρά που έχουν στο λόγο), ως προς τη σημασία τους (λέγονται με διαφορετική σημασία) κτλ. Αυτές οι παρεκκλίσεις ονομάζονται σχήματα λόγου και έχουν διάφορες ονομασίες (παρομοιώσεις, μεταφορές κτλ.). Με τα σχήματα λόγου ο ποιητής (και όποιος άλλος χειρίζεται το λόγο: πεζογράφος, ρήτορας κ.ά.) πετυχαίνει να γίνει ο λόγος του πιο εκφραστικός και παραστατικός, πιο ζωντανός, και έτσι να προσελκύσει περισσότερο την προσοχή μας, να τυπωθεί στην ψυχή μας πιο ζωηρά, πιο εντυπωσιακά (ειδικά ο λογοτέχνης πετυχαίνει επιπλέον τον καλλωπισμό του λόγου του).

– Στη συνέχεια δίνονται τα σχήματα λόγου με αλφαβητική σειρά.

αλληγορία. Είναι μια μεταφορική φράση η οποία κρύβει νοήματα διαφορετικά από εκείνα που δηλώνουν οι λέξεις της (άλλα λέγονται και άλλα εννοούνται).

Οχ! σαν της είπα έτσι· άναψε ο γιαλός και κάηκαν τα ψάρια

– Η φράση άναψε ο γιαλός και κάηκαν τα ψάρια σημαίνει μεταφορικά: «έγινε έξαλλη από το θυμό της».

 Η αλληγορία μοιάζει με τη μεταφορά (βλ. παρακάτω, στο σχετικό λήμμα), όμως δεν περιορίζεται σε μία λέξη, αλλά εκτείνεται σε μία φράση ή σε μεγάλο τμήμα ενός κειμένου(μερικές φορές και σε ολόκληρο το έργο, πεζό ή ποιητικό).

αναδίπλωση ή παλιλλογία. Μια λέξη η μικρή φράση επαναλαμβάνεται αμέσως μετά, γιαδεύτερη φορά, συνήθως με έναν πρόσθετο προσδιορισμό.

Εκεί καίγονται κόκαλα, κόκαλα αντρειωμένων

 Η αναδίπλωση είναι μια μορφή του σχήματος του πλεονασμού.

 Διαφορά με την επαναστροφή (βλ παρακάτω, στο σχετικό λήμμα): Η αναδίπλωση

μοιάζει με παράθεση, ενώ στην επαναστροφή συνεχίζεται ο λόγος παρατακτικά.

ανακόλουθο. Κάποιες λέξεις δε βρίσκονται σε συντακτική συμφωνία με τις προηγούμενες ή με τις επόμενές τους, δε βρίσκονται συντακτικώς σε κανονική συνέχεια (δεν υπάρχεισυντακτική «ακολουθία»).

Η κυρα–Ρήνη του Κριτού του Δούκα η θυγατέρα,

χρόνους της γράφουν τα προικιά...

– αντί: Της κυρα–Ρήνης...

αναστροφή. Αλλάζει σκόπιμα η φυσική σειρά που έχουν στο λόγο κάποιες λέξεις (οι οποίες έτσι μετατοπίζονται από τη φυσική τους θέση).

... του προδομένου ο πόνος της καρδιάς

– η φυσική σειρά: ... ο πόνος της καρδιάς του προδομένου

αναφώνηση ή επιφώνηση. Είναι μια λέξη ή φράση επιφωνηματική (επίκληση σε ιερό πρόσωπο, ευχή, κατάρα κτλ.), που κάποτε φανερώνει και τη συναισθηματική κατάσταση εκείνου που μιλάει (το θαυμασμό, τη θλίψη κτλ).

Και η φωνή του, Θεέ μου! Τι φωνή! Κάθε του λόγος και μια κανονιά

αντίθεση. Προβάλλονται η μια κοντά στην άλλη δύο έννοιες (ιδιότητες, καταστάσεις,ενέργειες, εικόνες...) που έχουν ολότελα διαφορετικά γνωρίσματα.

τις Εστιάδες τις σεμνές μα κολασμένες

 Η αντίθεση ενδέχεται να εκφράζεται μόνο με δύο λέξεις αλλά και με δύο φράσεις

ακόμα και με δύο μεγάλα τμήματα του λόγου (προτάσεις, περιόδους, παραγράφους).

 Η αντίθεση μπορεί να ενισχύεται με έναν αντιθετικό σύνδεσμο (μα, όμως, αλλά…),που μπαίνει ανάμεσα στα δύο μέλη της (βλ. στο πρώτο παράδειγμα).

αντιστροφή

αντίφραση. Αντί να χρησιμοποιηθεί κανονικά μια λέξη ή φράση, χρησιμοποιείται στη θέση της μια άλλη, με παρόμοια ή αντίθετη σημασία (χρησιμοποιείται «αντί φράσης» άλλης).

 Είδη της αντίφρασης είναι η ειρωνεία, ο ευφημισμός και η λιτότητα

αντονομασία. Το κύριο όνομα ενός ιστορικού προσώπου αντικαθίσταται με περίφραση (με

μια φράση που φανερώνει μια εξαιρετική ιδιότητα, μια πολύ γνωστή πράξη του κτλ.).

Ο Γέρος του Μοριά (αντί: ο Κολοκοτρώνης)

 Η αντονομασία είναι μορφή της περίφρασης

από κοινού. Μία λέξη (ή περισσότερες) ή μία πρόταση, που παραλείπεται, εννοείται από τα προηγούμενα όπως ακριβώς είναι εκεί, αμετάβλητη. Βλ. στο σχήμα εξ αναλόγου, στο οποίοη φράση εννοείται αλλά αλλαγμένη.

Εσύ είσαι πλούσιας, ο Πέτρος δεν είναι

αποσιώπηση. Διακόπτεται ο λόγος και παραλείπονται («αποσιωπώνται») όσα θα

ακολουθούσαν, ενώ στη θέση τους σημειώνονται τρεις τελείες (αποσιωπητικά).

Κι οι δυο αρκούδες τότε / στα δυο τους σηκώθηκαν βαριά...

άρση και θέση. Πρώτα λέγεται τι δεν είναι κάτι (ή τι δε συμβαίνει) και αμέσως μετά τι είναι (ή τι συμβαίνει) - πρώτα «αίρεται» κάτι και στη συνέχεια «τίθεται».

Εγώ δεν είμαι Τούρκος ουδέ Κόνιαρος,

είμαι καλογεράκι απ’ ασκηταριό

 Το σχήμα άρσης και θέσης είναι μορφή πλεονασμού .

ασύνδετο. Δύο ή περισσότεροι όμοιοι όροι ή όμοιες προτάσεις δεν έχουν ανάμεσά τους τους συνδέσμους που χρειάζονται.

απάνω στο φως χαράχτηκαν με ψιλό κοντύλι τα βουνά, τα δέντρα, οι γλάροι

τ’ αρματολίκι ανέβαζες και την αγάπη αντάμα / στ’ αστέρια, στο φεγγάρι, στους θεούς

 Το ασύνδετο είναι αντίθετο από το πολυσύνδετο .

βραχυλογία. Παραλείπονται λεκτικά στοιχεία που μπορούν να αναπληρωθούν από τα συμφραζόμενα (με την παράλειψη λεκτικών στοιχείων γίνεται σύντομος, «βραχύς» ο «λόγος»). Είδη της βραχυλογίας είναι τα σχήματα από κοινού, εξ αναλόγου και ζεύγμα.

Η βραχυλογία είναι μορφή έλλειψης.

ειρωνεία. Θέλοντας κάποιος να δώσει αστείο ή χλευαστικό τόνο στο λόγο του, χρησιμοποιεί με προσποίηση λέξεις ή φράσεις που το σημασιολογικό περιεχόμενό τους είναι αντίθετο από αυτό που έχει στο νου του. Βλ. και στον ευφημισμό, όπου δεν υπάρχει προσποίηση.

Ωραία τα κατάφερες! (αντί: άσχημα τα έκανες)

έλλειψη. Παραλείπονται λεκτικά στοιχεία που εννοούνται εύκολα από την κοινή πείρα, από τη σειρά του λόγου και από τα συμφραζόμενα.

Ο μπαμπάς! (= αυτός είναι ο μπαμπάς)

Αντίθετο από το σχήμα της έλλειψης είναι το σχήμα του πλεονασμού.

έλξη. Ένας όρος πρότασης δε συμφωνεί συντακτικώς με τον όρο με τον οποίο απαιτεί το νόημα και η σειρά του λόγου, αλλά «έλκεται» (επηρεάζεται, παρασύρεται) από κάποιον άλλο, ισχυρότερο, και συμφωνεί με αυτόν.

Ήθελα να ήμουν νέος

– Το ρ. να ήμουν, αντί να είναι στην υποτακτική του ενεστώτα (να είμαι), «έλκεται» από το

ρ. ήθελα και μπαίνει στην οριστική του παρατατικού (ήμουν).

Έμφαση. Ένα στοιχείο του λόγου τονίζεται με οποιονδήποτε τρόπο, ώστε να εστιαστεί σ’αυτό η προσοχή του αναγνώστη.

Εμένα να ακούς!

– Χωρίς έμφαση: Να με ακούς!

ένα με δύο («ἐν διά δυοίν»). Μία έννοια εκφράζεται με δύο λέξεις που συνδέονται με το και, ενώ σύμφωνα με το νόημα η μία από αυτές έπρεπε να είναι προσδιορισμός της άλλης.

Αστροπελέκι και φωτιά να πέσει στις αυλές σου

– αντί: αστροπελέκι φλογερό (επιθετικός προσδιορισμός)

εξ αναλόγου. Μία λέξη (ή περισσότερες) ή μία πρόταση, που παραλείπεται, εννοείται από τα προηγούμενα όχι όπως ακριβώς είναι εκεί αλλά αλλαγμένη.

Την άλλη μέρα δεν έφυγα, όπως είχα σκοπό (ενν. να φύγω)

επανάληψη. Μια έννοια ή ένα νόημα εκφράζεται δύο φορές στη σειρά με την ίδια λέξη ή φράση (αυτούσια ή ελαφρά αλλαγμένη).

«Δεν είν’ αλήθεια, δεν είν’ αλήθεια» φώναζε

 Η επανάληψη είναι μορφή του πλεονασμού, ενώ μορφές επανάληψης είναι η αναδίπλωση, η επαναστροφή, η επαναφορά, η επιφορά και ο κύκλος.

επαναστροφή. Μια λέξη ή φράση επαναλαμβάνεται για δεύτερη φορά αμέσως μετά την πρώτη, καθώς ο λόγος συνεχίζεται παρατακτικά (βλ. και στην αναδίπλωση).

Από δόξες αλάργα κι αλάργα από μίση

επαναφορά ή επάνοδος. Μια λέξη ή φράση επαναλαμβάνεται («επαναφέρεται», επανέρχεται)στην αρχή δύο ή περισσότερων διαδοχικών προτάσεων (ή: δύο ή περισσότερες διαδοχικές προτάσεις αρχίζουν με την ίδια λέξη ή φράση).

Μαύρος ήταν, μαύρα φορεί, μαύρο και τ’ άλογό του

επάνοδος (βλ. επαναφορά)

επιδιόρθωση. Αμέσως μετά από μια λέξη ή φράση ακολουθεί μια άλλη σχετική έκφραση, που αποτελεί τροποποίηση και ακριβέστερη διατύπωση της πρώτης (τη «διορθώνει») .

Επήγα πεζός εις την εκκλησίαν, ή μάλλον εις το εκκλησάκι, του κυρίου Αναστασίου

επιφορά ή αντιστροφή ή επιστροφή. Μια λέξη ή φράση επαναλαμβάνεται στο τέλος δύο ή περισσότερων διαδοχικών προτάσεων (ή: δύο ή περισσότερες διαδοχικές προτάσεις τελειώνουν με την ίδια λέξη ή φράση).

Έτσι είν’ ο κόσμος· πάντα τέτοιος θα είναι ο κόσμος

επιφώνηση (βλ. αναφώνηση)

ετυμολογικό σχήμα (βλ. παρονομασία)

ευφημισμός. Χρησιμοποιούνται λέξεις ή φράσεις με καλή σημασία για την ονομασία κακού ή δυσάρεστου πράγματος («εύφημος» = αυτός που χρησιμοποιεί λόγια καλά, επαινετικά).Χρησιμοποιούνταν συνήθως για να "ξορκίσουν" το κακό.

πβ. και το αρχαιοελληνικό: Εύξεινος Πόντος (= φιλόξενη θάλασσα· αντί: ΆξενοςΠόντος)

ζεύγμα. Δύο ομοειδείς προσδιορισμοί (συνήθως αντικείμενα) αποδίδονται σε ένα ρήμα, όμως ο δεύτερος από αυτούς δε θα ταίριαζε σ' αυτό αλλά σε άλλο ρήμα.

Πάει να ποτίσει τ’ άλογο κρύο νερό και δροσερό χορτάρι

(να το ποτίσει νερό – να το ταΐσει χορτάρι)

καθολικό και μερικό. Το ουσιαστικό που δηλώνει διαιρεμένο σύνολο δεν εκφράζεται με γενική διαιρετική ή με τη φράση από + γενική, αλλά ομοιόπτωτα με τον όρο που δηλώνει το μέρος του συνόλου.

κατά το νοούμενο. Η σύνταξη (στο γένος και στον αριθμό) ακολουθεί το νόημα (αυτό που υπάρχει στην πραγματικότητα) και όχι το γραμματικό τύπο.

Ο κόσμος το ’χουν τούμπανο κι εμείς κρυφό καμάρι

– Το υποκείμενο ο κόσμος είναι όνομα περιληπτικό (ενικού αριθμού, αλλά με αυτό νοείται πλήθος ομοειδών)· γι’ αυτό το ρ. έχουν μπήκε στον πληθυντικό.

κατεξοχήν. Η σημασία μιας λέξης στενεύει και, ενώ αυτή φανέρωνε αρχικά σύνολο

ομοειδών όντων, καταλήγει να φανερώνει ένα μόνο, ορισμένο, από αυτά (ξεχωρίζοντάς το εξαιρετικά, «κατεξοχήν»).

Η Πόλη (= η ξεχωριστή από όλες τις πόλεις, η κατεξοχήν πόλη, η Κωνσταντινούπολη)

κλιμακωτό. Αυξάνει βαθμιαία («κλιμακωτά») η ένταση στην παρουσίαση μιας σειράς από ενέργειες ή καταστάσεις (παρουσιάζεται μια σειρά από καταστάσεις ή ενέργειες, από τις οποίες η καθεμιά είναι πιο έντονη από την προηγούμενή της).

τον έδεσαν χειροπόδαρα

τον έριξαν χάμω και τον έγδαραν

τον έσυραν παράμερα, τον καταξέσκισαν

απάνω στους αγκαθερούς ασπάλαθους

και πήγαν και τον πέταξαν στον Τάρταρο, κουρέλι.

– Στην παραστατική αυτή περιγραφή της τιμωρίας του τυράννου Αρδιαίου ο ποιητής ξεκινάει από το απλό δέσιμο του ενόχου, για να φτάσει βαθμιαία ως το πλήρες κουρέλιασμά του.

κύκλος. Μια πρόταση ή μία περίοδος τελειώνει με την ίδια λέξη με την οποία αρχίζει.Χρησιμοποιείται στο προοίμιο της Ιλιάδας και της Οδύσσειας

Μοναχή τον δρόμο επήρες, εξανάλθες μοναχή

λιτότητα. Αντί για κάποια λέξη χρησιμοποιείται η αντίθετή της με άρνηση.

Πέρασε όχι λίγη ώρα ανήσυχα (αντί: πολλή ώρα)

μεταφορά. Η ιδιότητα ενός προσώπου (ζώου, πράγματος, αφηρημένης έννοιας κτλ.)

«μεταφέρεται» σε άλλο πρόσωπο (ζώο, πράγμα, αφηρημένη έννοια κτλ.), το οποίο την έχει σε μεγαλύτερο βαθμό και πιο εντυπωσιακή.

Είχε καρδιά πέτρινη

– Μεταφέρεται στην καρδιά η σκληρότητα της πέτρας.

μετωνυμία. Οι λέξεις δε χρησιμοποιούνται με την αρχική τους σημασία, αλλά με

διαφορετική, που έχει βέβαια κάποια σχέση με την αρχική (βλ. και συνεκδοχή).

– Στη μετωνυμία χρησιμοποιείται

α. το όνομα του δημιουργού αντί για τη λέξη που δηλώνει το δημιούργημά του:

Διαβάζω Καζαντζάκη (αντί: έργα του Καζαντζάκη)

β. το όνομα του εφευρέτη αντί για τη λέξη που δηλώνει την εφεύρεση:

Συνεννοούνται με το Μαρκόνι (αντί: με τον ασύρματο τηλέγραφο, του οποίου

εφευρέτης ήταν ο Μαρκόνι)

γ. η λέξη που δηλώνει αυτό που περιέχει κάτι αντί για τη λέξη που δηλώνει το περιεχόμενο

και αντίστροφα:

Όλο το θέατρο άρχισε να χειροκροτάει (αντί: οι θεατές)

δ. η λέξη που δηλώνει το αφηρημένο αντί για εκείνη που δηλώνει το συγκεκριμένο:

Τα νιάτα αγωνίζονται για ένα καλύτερο αύριο (αντί: οι νέοι)

ομοιοτέλευτο ή ομοιοκατάληκτο. Στο τέλος διαδοχικών προτάσεων ή περιόδων υπάρχουν λέξεις με καταλήξεις όμοιες ηχητικά.

Και βογκάει και βαριά μοιρολογάει

 Το ομοιοτέλευτο είναι σαν την ομοιοκαταληξία των στίχων των ποιημάτων.

οξύμωρο. Συνδέονται δύο έννοιες που φαινομενικά αποκλείουν η μία την άλλη (είναι αντιφατικές μεταξύ τους), ωστόσο στο βάθος εκφράζουν ένα λογικό νόημα.

Έσβησε η άσβηστη φωτιά!

– Η φωτιά αυτή θεωρούνταν άσβηστη, ωστόσο έσβησε.

παλιλλογία (βλ. αναδίπλωση)

παραλληλία ή παραλληλισμός. Μια έννοια ή ένα νόημα εκφράζεται ταυτόχρονα και

καταφατικά και αρνητικά με δύο ισοδύναμες αντίθετες εκφράσεις.

Να σωπαίνεις και να μη μιλάς

παρήχηση. Ένας συγκεκριμένος φθόγγος (συνήθως σύμφωνο) συναντιέται (και «ηχεί») πολλές φορές σε κάποια φράση (κυρίως σε συνεχόμενες συλλαβές ή λέξεις). Έτσι, κάνουμε λόγο για παρήχηση του –ρ–, του –τ–, του –σ–, του –α– κτλ.

Βαρώντας γύρου ολόγυρα, ολόγυρα και πέρα,….

παρομοίωση. Συσχετίζεται η ιδιότητα ενός προσώπου (ζώου, πράγματος, αφηρημένης έννοιας κτλ.) με την ιδιότητα κάποιου άλλου προσώπου κτλ., η οποία υπάρχει σ’ αυτό σε μεγαλύτερο βαθμό και είναι πιο εντυπωσιακή. Η παρομοίωση αρχίζει με τις λέξεις σαν, καθώς, όπως και με το σαν να, όταν έχουμε υποθετική παρομοίωση (με αναφορική παρομοιαστική πρόταση)· ενδέχεται επίσης να δηλώνεται και με ένα ρήμα με ανάλογη σημασία (λες και, θαρρείς κ.ά.):

Είχε καρδιά σαν πέτρα

παρονομασία ή παρήχηση ή ετυμολογικό σχήμα. Λέξεις που μοιάζουν ηχητικά (ομόηχες),συνήθως συγγενικές ετυμολογικά, βρίσκονται η μία κοντά στην άλλη.

Τραγούδι τραγουδήστε μου χιλιοτραγουδημένο

περίφραση. Μία έννοια εκφράζεται με δύο ή περισσότερες λέξεις, ενώ μπορούσε να

εκφραστεί με μία.

Ο Γέρος του Μοριά (αντί: ο Κολοκοτρώνης)

 Η περίφραση που αναφέρεται ειδικά σε κύρια ονόματα λέγεται αντονομασία (βλ.

σχετικό λήμμα).

πλεονασμός. Για να εκφραστεί ένα νόημα, χρησιμοποιούνται περισσότερες λέξεις από όσες χρειάζονται κανονικά.

Τον είδες με τα μάτια σου, γιαγιά, το βασιλέα;

πολυσύνδετο. Τρεις ή περισσότεροι όμοιοι όροι ή όμοιες προτάσεις συνδέονται με

συμπλεκτικούς ή διαχωριστικούς συνδέσμους.

Οι κλέφτες επροσκύνησαν και γίνηκαν ραγιάδες

κι άλλοι φυλάγουν πρόβατα κι άλλοι φυλάγουν γίδια

προδιόρθωση ή προθεραπεία. Πριν ανακοινωθεί κάτι δυσάρεστο ή απροσδόκητο.

προτάσσεται κάποια φράση, που προετοιμάζει ψυχικά τον αναγνώστη (για να μετριαστεί η δυσάρεστη εντύπωση ή για να προληφθεί ενδεχόμενη αντίδρασή του' έτσι, «διορθώνεται»,

«θεραπεύεται» μια κατάσταση εκ των προτέρων).

Κάνε κόμπο την καρδιά σου και μάθε ότι το φiλο μας τον χάσαμε σε τροχαίο

προθεραπεία (βλ προδιόρθωση)

πρόληψη. Το υποκείμενο του ρήματος μιας εξαρτημένης πρότασης μπαίνει «προληπτικά» ως αντικείμενο στο ρήμα της κύριας.

Ποιος είδε τον αμάραντο σε τι γκρεμό φυτρώνει

– αντί: Ποιος είδε σε τι γκρεμό φυτρώνει ο αμάραντος

προσωποποίηση. Αποδίδονται ανθρώπινες ιδιότητες σε μη ανθρώπινα: σε ζώα, σε φυτά, σε πράγματα και σε αφηρημένες έννοιες:

Κλαίνε τα δέντρα, κλαίνε, κλαίνε τα βουνά

πρωθύστερο. Από δύο σχετικές ενέργειες ή έννοιες τοποθετείται στη σειρά του λόγου πρώτη εκείνη που είναι χρονικά και λογικά δεύτερη («ύστερη», κατοπινή).

Ξεντύθη ο νιός, ξεζώθηκε και στο πηγάδι μπήκε

– Λογικά και χρονικά πρώτα κανείς βγάζει τη ζώνη και ύστερα τα ρούχα του.

σύμφυρση. Αναμειγνύονται («συμφύρονται» = ανακατεύονται) δύο συντάξεις.

Ο Απρίλης με τον Έρωτα χορεύουν και γελούνε

– Ανακατεύονται δύο συντάξεις (υπάρχουν στοιχεία και από τη μία και από την άλλη):

α. Ο Απρίλης με τον Έρωτα χορεύει και γελάει

β. Ο Απρίλης και ο Έρωτας χορεύουν και γελούνε

Συνεκδοχή. Οι λέξεις δε χρησιμοποιούνται με την αρχική τους σημασία, αλλά με

διαφορετική, που έχει βέβαια κάποια σχέση με την αρχική (βλ. και μετωνυμiα).

Έτσι δηλώνεται

α. το ένα αντί για τα πολλά ομοειδή:

Ο Έλληνας δεν έχει σωστή οδική συμπεριφορά (αντί: οι Έλληνες)

β. το μέρος ενός συνόλου αντί για το σύνολο:

… κάθε κλαδί και κλέφτης (αντί: κάθε δέντρο)

γ. η ύλη αντί για εκείνο που είναι κατασκευασμένο από αυτήν:

... ένα γυαλί φαρμάκι (αντί: ποτήρι από γυαλί)

δ. το όργανο αντί για την ενέργεια που παράγεται ή γίνεται με αυτό:

Σήμερα έχω σίδερο (αντί: σιδέρωμα)

ε. ένα εικονιζόμενο πρόσωπο, ενώ πρόκειται για την εικόνα του:

Είχε κρεμασμένο το Βενιζέλο πάνω από το κρεβάτι του (αντί: την εικόνα του Βενιζέλου)

υπαλλαγή. Ο επιθετικός προσδιορισμός μιας γενικής (συνήθως κτητικής), αντί να συμφωνεί με αυτή συντακτικώς (στο γένος, στον αριθμό και στην πτώση), συμφωνεί με το ουσιαστικό που προσδιορίζει η γενική (έτσι, γίνεται επιθετικός προσδιορισμός αυτού του ουσιαστικού).

Τ’ αντρειωμένα κόκαλα ξεθάψτε του γονιού σας

– αντί: ξεθάψτε τα κόκαλα του αντρειωμένου γονιού σας

υπερβατό. Ανάμεσα σε δύο όρους μιας πρότασης, οι οποίοι έχουν μεταξύ τους στενή λογική και συντακτική σχέση και θα έπρεπε να βρίσκονται ο ένας δίπλα στον άλλο, παρεμβάλλεται μια λέξη ή φράση και τους αποχωρίζει.

άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει

υπερβολή. Παρουσιάζεται μια ενέργεια, μια ιδιότητα, μια κατάσταση κτλ. μεγαλοποιημένη σε βαθμό που βρίσκεται έξω από την πραγματικότητα και τα φυσιολογικά όρια.

Ο βοριάς ξύριζε και σπανούς

υποφορά και ανθυποφορά. Σ’ αυτό το σχήμα υπάρχει η ακόλουθη διαδικασία:

α. διατυπώνεται (υποβάλλεται, «υποφέρεται») μια ερώτηση·

β. ύστερα δίνεται πάλι με ερώτηση κάποια πιθανή εξήγηση στην απορία·

γ. στη συνέχεια απορρίπτεται («ανθυποφέρεται») η εξήγηση αυτή

δ. και τέλος ακολουθεί η απάντηση για το τι συμβαίνει στην πραγματικότητα.

Παράδειγμα

α΄ Γιατί είναι μαύρα τα βουνά και στέκουν βουρκωμένα;

β΄ Μην άνεμος τα πολεμά; μήνα βροχή τα δέρνει;

γ΄ Κι ουδ’ άνεμος τα πολεμά κι ουδέ βροχή τα δέρνει,

δ΄ μόνο διαβαίνει ο Χάροντας με τους αποθαμένους

χιαστό. Δύο λέξεις ή φράσεις επαναλαμβάνονται (αυτούσιες ή αλλαγμένες), με αντίστροφη σειρά, όπως δείχνει η ακόλουθη σχηματική παράσταση:

– Στη διάταξη αυτή, στην οποία σχηματίζεται το γράμμα Χ, φαίνεται γιατί το σχήμα

ονομάζεται «χιαστό»

Οι γονέοι χαίρονται τα παιδιά
και τα παιδιά τους γονέους

                                      Σχήματα λόγου (Συνοπτική παρουσίαση)

Ι. Σχήματα λόγου σχετικά με τη θέση των λέξεων

1. υπερβατό: άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει

2. πρωθύστερο: Ξεντύθη ο νιος, ξεζώθηκε και στο πηγάδι μπήκε

3. αναστροφή: ... του προδομένου ο πόνος της καρδιάς

4. χιαστό: Μέρα και νύχτα περπατεί, νύχτα και μέρα λέγει

5. κύκλος: Μοναχή τον δρόμο επήρες, εξανάλθες μοναχή

6. παρονομασία: Τραγούδι τραγουδήστε μου χιλιοτραγουδημένο

7. παρήχηση: τον όμορφο τρικύμισε και ξάστερον αέρα

8. ομοιοτέλευτο: Και βογκάει και βαριά μοιρολογάει

                          ΙΙ. Σχήματα σχετικά με τη γραμματική συμφωνία των λέξεων

1. κατά το νοούμενο: Ο κόσμος το ’χουν τούμπανο κι εμείς κρυφό καμάρι

2. σύμφυρση: Ο Απρίλης με τον Έρωτα χορεύουν και γελούνε

3. ανακόλουθο: Η κυρα – Ρήνη του Κριτού του Δούκα η θυγατέρα, χρόνους της γράφουν τα

προικιά...

4. καθολικό και μερικό: Παίρνει τον κατήφορο, την άκρη το ποτάμι

5. έλξη: Τιμούμε όλους όσους αγωνίστηκαν για την πατρίδα

6. υπαλλαγή: Τ’ αντρειωμένα κόκαλα ξεθάψτε του γονιού σας

7. πρόληψη: Ποιος είδε τον αμάραντο σε τι γκρεμό φυτρώνει

                       ΙΙΙ. Σχήματα σχετικά με την πληρότητα του λόγου

                Α. έλλειψη (Περασμένα ξεχασμένα!)

· βραχυλογία

1. από κοινού: Εσύ είσαι πλούσιος, ο Πέτρος δεν είναι

2. εξ αναλόγου: Την άλλη μέρα δεν έφυγα, όπως είχα σκοπό

3. αποσιώπηση: ήμουν έξω, ήμουν έξω από το χρόνο...

4. ασύνδετο: λάμπετε, σβήνετε μακριά μας

5. ζεύγμα: Πάει να ποτίσει τ' άλογο κρύο νερό και δροσερό χορτάρι

                Β. πλεονασμός (Ανέβηκα πάνω στο δέντρο).

1. παραλληλία: Να σωπαίνεις και να μη μιλάς

2. περίφραση: η λαμπάς η αιώνιος

3. αντονομασία: Ο Γέρος του Μοριά

4. ένα με δυο: Αστροπελέκι και φωτιά να πέσει στις αυλές σου

5. επανάληψη: «Δεν είν’ αλήθεια, δεν είν’ αλήθεια» φώναζε

6. αναδίπλωση: Απρίλη, Απρίλη δροσερέ

7. επαναφορά: Μαύρος ήταν, μαύρα φορεί, μαύρο και τ’ άλογό του

8 επιφορά: Έτσι είν’ ο κόσμος· πάντα τέτοιος θα είναι ο κόσμος

9. επαναστροφή: Από δόξες αλάργα κι αλάργα από μίση

10. υποφορά και ανθυποφορά:

α΄ Γιατί είναι μαύρα τα βουνά και στέκουν βουρκωμένα;

β΄ Μην άνεμος τα πολεμά; μήνα βροχή τα δέρνει;

γ΄ Κι ουδ’ άνεμος τα πολεμά κι ουδέ βροχή τα δέρνει

δ΄ μόνο διαβαίνει ο Χάροντας με τους αποθαμένους

11. προδιόρθωση: Κάνε κόμπο την καρδιά σου και μάθε ότι το φίλο μας τον χάσαμε σε

τροχαίο

12. επιδιόρθωση: Επήγα πεζός εις την εκκλησίαν, ή μάλλον εις το εκκλησάκι, του κυρίου

Αναστασίου

13. αναφώνηση: Χαμένη, αλίμονον! κι οκνή τη σάλπιγγα γρικάει

14. άρση και θέση:

Εγώ δεν είμαι Τούρκος ουδέ Κόνιαρος,

είμαι καλογεράκι απ’ ασκηταριό

16. πολυσύνδετο:

Οι κλέφτες επροσκύνησαν και γίνηκαν ραγιάδες

κι άλλοι φυλάγουν πρόβατα κι άλλοι φυλάγουν γίδια

                IV. Σχήματα σχετικά με τη σημασία λέξεων ή φράσεων

1. μεταφορά: Το κορμί του ήταν λαμπάδα

2. αλληγορία: Οχ! σαν της είπα έτσι· άναψε ο γιαλός και κάηκαν τα ψάρια

3. παρομοίωση: Το κορμί του ήταν σαν λαμπάδα

4. προσωποποίηση: Κλαίνε τα δέντρα, κλαίνε, κλαίνε τα βουνά

5. συνεκδοχή: Ο Έλληνας δεν έχει σωστή οδική συμπεριφορά

6. μετωνυμία: Διαβάζω Καζαντζάκη

7. υπερβολή: Ο βοριάς ξύριζε και σπανούς

8. έμφαση: Εμένα να ακούς!

9. κατεξοχήν: Η Πόλη

10. αντίθεση: τις Εστιάδες τις σεμνές μα κολασμένες

11. οξύμωρο: Έσβησε η άσβηστη φωτιά!

12. κλιμακωτό:

τον έδεσαν χειροπόδαρα

τον έριξαν χάμω και τον έγδαραν

τον έσυραν παράμερα τον καταξέσκισαν

απάνω στους αγκαθερούς ασπάλαθους

και πήγαν και τον πέταξαν στον Τάρταρο, κουρέλι.

13. αντίφραση

α. λιτότητα: Η ζημιά που έπαθα ήταν όχι μικρή

β. ειρωνεία: Ωραία τα κατάφερες!

γ. ευφημισμός: γλυκάδι